Tokajon/Gur e pluhur/5: Dallime mes rishikimesh

{{dygishta}} Sipërfaqja e korës së tokës në një pjesë të madhe është e mbuluar me dhe - një përzierje e mineraleve e pjesëve organike të coftinavecofëtinave e dushkut si dhe ajëritajërti dhe ujit. Shkencëtarët dhe ekspertet kanë bërë sortimin sipas metodave të tyre mbi krijimin e dheut dhe si rezulltatrezultat i punës së tyre tani kemi disa lloje të dheut.

{{dygishta}} Jo. Tërmete nuk janë dukuri e shpeshtë. Brenda vitit, Toka godite nga 500 000 tërmete, mirëpo lëkundjet e shkaktuara janë aq të vogla sa që nuk i ndiejmë. Rreth 1000 prej tyre mund të kenë forcën që të shkaktonëshkakton dëme materiale e njerzorenjerëzore.

{{dygishta}} Vështirë. Në të vërtet shkencëtarët kanë të dhëna mbi gjendjen dhe lëvizjet që mund të pasojnë, por paralajmërim siqsiç e kuptojmë ne, jo. Këta studiues që quhen seizmologësizmologë, nuk mund të japin me saktësi se ku do të jetë qendra dhe kur do të ndodhë.

{{dygishta}}[[Tokajon/Fjalorthi|Ekspert Gjeografi na shkruan]]: ''IntenzitetiIntensiteti i tërmetit varet nga disa faktorë siqsiç janë sasia e energjisë së liruar, nga thellësia e hipoqendrës, largësia e epiqendrës dhe nga ndërtimi i Korës së Tokës. Veprimi i tërmetit mund të tregohet me ndihmën e shkallës së Merkal-Kanakal-Sibergut e cila i ka 12 shkallë që bazohet në pasojat shkatrrimtareshkatërrimtare të tërmetit.''

{{dygishta}} Këtë, shkruesin që tërheq vija sa herë që toka ja jep ''izën'' dhe ndalet kur i toka i thotë ''mos'', shkencëtarët e quajnë ''Seizmograf''. Në të vërtetë shkencëtarët me këtë emër nuk e hërrasinthërrasin vetëm penën por gjithë aparaturën - matëse dhe paraqitëse. ShpeshëShpesh, ekspertët krijojnë ekspodimeeksplodime nëntokësore. Nëpërmjet këtyre eksplodimeve krijohen ''valë shtyreseshtyrëse''. Zakonisht këto valë përdorrpërdoren për gjurmimin e bazenevebaseneve të naftës apo për matjen e trashësisë së ''rrëshqimave'' të dheut e të akullit. Aparatura është e thjeshtë, një peshë, një pendë dhe ''regjistruesi''. Përgjatë lëkundjes së tokës, pesha në të cilën është kapur shkruesi lëkundet. Këto lëkundje regjistrohen drejtëpërndrejtëdrejtë për drejtë nga shkruesi në letër.

=====Ku ndodhet Varri i AndruetAndreut?=====

{{dygishta}} ''Varri i Andreut'' ndodhet në njësinnjësinë federale të ShBA-së të quajtur Kaliforni. Është një gropë e madhe gjeologjike, me gjatësi mbi 1200 kilometra. Në këtë gropgropë, takohen dy pllaka të korës së tokës - pllaka e pacifikutoqeanit paqësorë me atë të amerikësAmerikës veriore. Këto dy plaka lëvizin pranë njëra tjetrës në afërsi - 5-10 centimetra brenda vitit. Në disa pika ngatërrohen ndërmjet veti dhe krijohet një fuqi e madhe e shtypjes. Kur lirohen, godetëgodet tërmeti. Si bie fjala në vitet 1906 dhe 1989 në San FanciskoFrancisko.

=====Pse u popullarizupopullarizua San FanciskoFrancisko më 1906?=====

{{dygishta}} Ora pesë sahati, e mëngjesit të tetëmbëdhjetë prillit të vitit 1900 e gjashtë, për 3000 banorë të San Franciskos ka qenë ora e fundit. San FanciskojaFranciskoja ndodhet në pjesën perëndimore të ShBA-së dhe në këtë orë ka qenë e goditur nga tërmeti dhe zjarre shkatërrues pas tij. Anë e mbanë qytetit kanë shpërthyer përquesitpërçuesit e gazit i cili eksplodonte kur bientebinte ndeshë me përquesitpërçuesit elektrikë. Tërmeti kishte shkatërruar edhe përquesitpërçuesit e ujit, pa të cilët luftimi i kaosit ishte i pamundëshëmpamundshëm. Para kësaj ore, qyteti kishte diku 350 000 banorë, po thujathuaj që gjithë këta banorë mbeten pa kulm mbi kokë. Pas shuarjes së zjarreve, zjarrëfikësitzjarrfikësit nën këmbët e tyre kishin ruinen''gërmadhat'' e 28 000 ndërtesave të qytetit. Ndoshta tërmeti nuk ishte i vogël mirëpo rrjeta e qytetit e ka ndihmuar shumë fuqinfuqinë e tërmetit dhe popullarizimin e qytetit San Francisko të viti 1906.

{{dygishta}}[[Tokajon/Fjalorthi|Ekspert Gjeografi na shkruan]]: '''''Gejzer!!!''' Gejzerët janë fenomene të veçanta dhe të rralla natyrore në botë, të cilët paraqesin burime të ujit të nxehtë të cilët shpërthejnë në sipërfaqen e tokës nga brendësia e tokës shpesh edhe në lartësi deri 100 m. Gejzerët kryesisht paraqiten në regjionet vullkanike dhe zakonisht si manifestim postvullkanik. ParqitenParaqiten edhe në ato vise ku dikur ka pasur vullkane. Gejzerët krijohen me veprimin e avullit të nxehtë me prejardhje magmatike nga uji i cili gjendet në kanalin e vullkanit. Nxehtësia e brendshme e tokës që ushqen vulkanetvullkanet, nxenxeh edhe ujratujërat e burimeve të nxehta. Uji i ftohtë i nëntokës arrin në gurët e nxehtë të zonës vullkanike, nxehet dhe fillon të valojë. Presioni i avullit e shtynë ujin jashtë dhe kështu gejzeri qetësohet derisa vjen një sasi tjetër uji. Pamja e gejzerëve është më të vertetëvërtetë interesante.''

{{dygishta}} Faleminderit Ekspert. Këto lloj fontana të nëxehtanxehta me të vërtet janë të bukua dhe interesante. Unë i kamë parë disa fontana të tilla - në TV. Amerikanët, siqsiç është bërë zakon kohëve të fundit, ja kanë arritur që të popullarizojnë një fontanëfontan të tilltillë, të cilencilën e quajnë ''Old Faithfull'' (me kuptimin e përafërt ''e vjetër por plot shpirtëshpirt''). Kjo fontan natyrore hedhë ujin çdo 73 minuta. Nga ky ujë, krijohet një shtyllë mbi 40 metra e lartë. Sipas amerikanëve, që 80 vjetëvjet, asnjëherë nuk ka ''harru'' ta hedhë ujin. Kjo fontan ndodhet në parkun nacional amerikan, ''Guri i verdhë'' (ang.: ''Yellowstone'') në njësinnjësinë federale të SHBAShBA-së, ''Vjoming'' (ang.:''Wyoming'').

{{dygishta}} Si duket gropa nuk hapin. Por përderisa uji e shpërthenëshpërthen sipërfaqen e tokës, pas veti sipërfaqja merr forma të ndryshme si të topit apo të grykës së ngjajshmengjashme me grykën e vullkanit - kraterin. Deri tek këto forma, vije përshkakëpër shkak se uji i hedhur në vete ka minerale të cilat hedhen së bashku, dhe kur bien në tokë, uji thahet e mineralet si mbeturina të tij ndryshojnë formën e sipërfaqes.

{{dygishta}} Jeta, siqsiç e njohim sot, jo - pa dhe është e pamundëshmepamundshme. Pjesa më e madhe e bimëve rriten në dhe, dhe nga ai marrin ushqimin e tyre. Kafshët ushqehen me bimë. Mikrobet, bakterietbakteret e organizmat tjerë të vegjël shkapërderdhin coftinatcofëtinat dhe bimët e vyshkëta nëpër dhe. Kështu copëzat e shkapërderdhura shërbejnë si ushqimëushqime për bimët dhe e mbyllin qarklliminqarkullimin natyrorë të jetës në tokë.

{{dygishta}} Mineralet përbërsepërbërëse të dheut janë copëza guri shumë të imtë dhe nga shiu, fryma, të ftohtit e të nxehtit barten. Po ashtu edhe dukurit që na i përshkruaj kimistët si procese e reaksione, luajnë një rolë të rëndësishëm në krijimin e dheut. Krijimi i dheut shkonëshkon shumë ngadalngadalë. Më e përshtatëshmepërshtatshme është hapsirahapësira e lagështëlagshtë dhe e ngrohtë.

{{dygishta}} Kur mbillet në dheun në të cilin nuk është mbjellurmbiellur kurrkurrë më parë ai për një kohë të gjatë do të jetë frytëdhënësfrytdhënës. Kjo ndodhë për shkak se gjatë punimit aty ku hynë lopata hynë edhe oksigjeni, e ku hynë oksigjeni i gjallëronëgjallëron jetë e gjallesave të imëta të cilat përshpejtojnë shpërdarjenshpërndarjen e bimëve të vyshkëta dhe të coftinavecofëtinave. Po, nëse mbi atë dhe mbiellimmbjellim pa ndërprerje vit për vit të njëjtennjëjtën bimë, atëherë ushqimi i asaj bime do të pakësohet dhe dheu do ta humbë barazpeshënbaraspeshën. Humbja e barazëpeshësbaraspeshës brenda dheut shkaktonëshkakton derdhjen e tij dhe vije deri te imtësimi dhe shëndrimishndrimi në pluhur.

{{dygishta}} Këtë pyetje e bënë bujku kur fletë për shtresenshtresën sipërfaqësore të dheut në të cilën mbielëmbjellë pemët e perimet e tij. Kjo sipërfaqe e dheut në vende me mot të përshtatëshëmpërshtatshëm shkonëshkon më së shumti nnë ëthellësithellësi deri në 25 centimetra. Më thellë shtrihen shtresat tjera më të trasha në fund të të cilave shtrihen shresatshtresat me gurit.

=====Si e ndihmonëndihmon lumi krijimin e dheut?=====

{{dygishta}} Bujku thërret lumë kur sjellë ujin në dheun e tij. Lumi i sjellë dheut të bujkut copëza të mineraleve të cilat në kthesa (bigëzime) të vijës së ujit tubohen. Kështu krijohet një lloçë i cili pastaj rrëshqetërrëshqet dhe duke rrëshqitur bënë shpërndarjen e mineraleve duke krijuar kështu dheun e zi si arë të bujkut.

=====Pse njëra arë është më frytëdhënsefrytdhënëse se tjetra?=====

{{dygishta}} Dheu frutëdhënësfrutdhënës ka në vete një sasi që ekspert gjeografi e quan humus. Humusi është një sasi organike e krijuar nga bakterietbakteret dhe gjalesagjallesa tjera të imta të cilat janë krijuar gjatë shpërbërjes së mbeturinave të coftinavecofëtinave dhe dushkut. Gjallesat e imëta krijohen më së miri kur dheu është i ngrohët e i ajërosurajrosur mirë dhe që ka barë e dushkëdushk të mjaftushëmmjaftueshëm. Në dheunëdheun frutëdhënësfrutdhënës sasia e mineraleve dhe e ujit po ashtu janë të përshtatëshmepërshtatshme përndryshe nuk e marrim për dhe frytëdhënësfrytdhënës. Uji i tepruar shpërlanë mineralet nga dheu, në anën tjetër mangësia e ujit shkakton tharjen e tij dhe sjell kripërat nga sipërfaqja, kështu që dheu nuk do të jetë më frytëdhënësfrytdhënës dhe gjendja e bimëve keqësohet.

=====Çka ëshëështë Erosioni?=====

{{dygishta}}[[Tokajon/Fjalorthi|Ekspert Gjeografi na shkruan]]: ''Erozioni (lat. erodere – shpërlarjeshpëlarje), është proces i shpërlarjesshpëlarjes dhe i grryerjesgërryerjes nën veprimin e ujërrjedhave, nën veprimin e akullnajave quietquhet abllacilon ose ekzarcion, nën veprimin e erës – deflacion, nën veprimin e valëve të detit dhe oqeanit – abrasionabrazion.''

=====Çka kuptojmë ne me ErosionErozion?=====

{{dygishta}} Pra ky erosionierozioni qenka shpërbërja e gurëve dhe dheut nëpërmjet frymës, ujit dhe të ftohëtitftohtit. Kjo shpërbërje mund të luhet brenda një kohe të shkurtë (brenda disa viteve) apo edhe të zgjasë brenda shekujve. Kjo fjalë doka të thotë "të jeshëjesh i gërryerëgërryer". ErosioniErozioni ndodhë në çdo kohë pa ndërprerje - nëpërmjetënëpërmjet rrëhqitjeverrëshqitjeve, nxehtësisë së diellit apo rrahjeve të shkaktuara nga valët e erërave, e shiut, e lumenjtë dhe të detit. ErosioniErozioni është gëdhendësigdhendësi i pejsazhitpeizazhit të tokës - pikturë e mbaruar she e pa përfunduar.

=====A mund të shkaktonëshkakton erosionerozion bujqësia?=====

{{dygishta}} Ara që nuk punohet mirë apo që nuk punoretpunohet hiq mund të shëndrrohetshndërrohet në pluhur, pluhuri bartet merret nga fryma dhe mund të godasë. Kundër këtyre goditjeve bujqit përdorin lisat dhe kaçubat.

{{dygishta}} Dheu mbi të cilin sundon bari, është i pasur në mbeturianambeturina të coftinavecofëtinave dhe dushkut (humusëhumusi). Kjo shkakonëshkakton që dheu të ketë ngjyrë të ndryshme. Sa më shumë të ketë humusëhumus, aq më i errët do të jetë dheu.

=====A mundet dielli ta coptojëcopëtojë shkëmbin?=====

{{dygishta}} Po. Bie fjala në shketirëshkretëtirë, dita është shumë e nxehtë e nata shumë e ftoftë, çka ndodhë me shkëmbinjëtshkëmbinjtë. Përderi saPërderisa është nxehtë shkojnë duke u zgjeruar dhe kur është ftohtë ngurren. Por nëse nga nxehtësia kalohet shpejtë në të ftohtë atëherë shkëmbi pëlcetëpëlcet dhe ndahet në disa pjesë të mëdha dhe thërmia - shkëmbi bëhet copë-copë.