Tokajon/Gur e pluhur/4: Dallime mes rishikimesh

Content deleted Content added
No edit summary
Rreshti 7:
|
=====Çka është Lavina?=====
{{dygishta}}Nuk e di. E di çka është lava e vullkanit - qulli i jashtëqitur nga gryka e vullkanit. Në bazë të saj edhe kjo duhet të ketë diçka të ngjajshëmngjashëm me lavën. Nëse e ke fjalën për ''Ortekun'', orteku krijohet kur një shtresë bore, e cila më parë është ndarë nga shtesa amë, fillon me nxitim të rrëshqasë bjeshkësvebjeshkëve (apo maleve) te poshtë dhe vije duke u zgjeruar e rritur me shtresat e marrurabartura me veti gjatë rrëshqitjes së furishme. OrteqetOrtekët e borës paksa më të thatë (bora e thatë), përdhosen në fusha me shpejtësi prej afro 160 kilometra në orë, ndërsa ato me lagështi më të madhe të dëborës lëvizin pakë sa më ngadalë. Ah, po ngjajshmëriangjashmëria duket të jetë në rrëshqitjen dhe dëmet që shkaktojnë gjatë rrëshqitjes së tyre.
 
=====E, çka ëshëështë Vullkani?=====
{{dygishta}}[[Tokajon/Fjalorthi|Ekspert Gjeografi na shkruan]]:''Vullkanet janë forma të ngritura në Tokë, të cilat krijohen me shkarkimin e masës së zjarrtë-magmës, gazeve dhe avujve nga brendia e Tokës në sipërfaqe. Proceset e ndryshme të lidhura me to quhen vullkanizëm. Vullkani paraqet një dukuri sipërfaqësore në formë kupe. Kupa me kanal ose ndonjë qarje është e lidhur me brendinë e Tokës, nëpër të cilën lëvizë masa e zjarrtë dhe e lëngët- magma (nëse magma del në sipërfaqen e Tokës atëherë quhet lavë), gazrat, avulli e produktet tjera dhe shkarkohen në sipërfaqe. Ky proces i shkarkimit quhet erupcion''erupsion'' . në majë të kupës gjendet krateri në formë hinke. Anash kupës vullkanike shpeshherë faqen kupa dhe kratere parazite.''
 
=====E po, vullkani i gjallë?=====
{{dygishta}} Vullkani i gjallë apo si thonë gjeogrfëtgjeografët ''Vullkani aktiv'' shpërthen shpeshëshpesh. Vullkani i cili mund të shpërthejë por ka kaluar shumë kohë i qetë, e quajnë ''Vullkan pasivë'' - Vullkanë''Vullkan i përgjumosur''. Vullkanet e shuara nuk shpëthejnëshpërthejnë.
 
=====Çka është aktivizimi i vullkanit?=====
{{dygishta}} Aktivizimi është periudha kohore deri te shpërthimi i vullkanit - nganjëherë edhe eksplodimi. Gjatë kësaj kohe vije deri tek shtyrja e masës së ngurtë (magmës) nga brendia e tokës deri tek sipërfaqja e tokës dhe gryka e vullkanit. Lava e kuqërremtë - kështu e quajnë magmën kur del në sipërfaqe - vërshonëvërshon nga vulkanivullkani. Tymi dhe prushi hidhen lartë dhe rreth vullkanit qielli terrohet.
 
=====Pse aktivizohen vullkanet?=====
{{dygishta}} Para shpërthimit, në brendi të vullkanit tubohet qulli i dendur i lavës. Ky qull shtyhet ngadalngadalë në lartësi dhe nganjëherë para daljes krijohet një llojëlloj kore izoluese. Në brendi fillon duke u rritë shtypja nga shtyrja e qullit në atë masë sa që gazëratgazrat dhe prushi pëlcasin koren nga të gjitha anët duke krijuar një eksplodim lavës. Është dallim i vogël në mes të shpërthimit dhe pëlcitjes!?
 
=====Pse ushtojnë vullkanet?=====
{{dygishta}} Deri tek shpërthimi i vullkaneve nuk vije gjithënjëgjithnjë pas aktivizimit. Nga një herë disa vullkane lëshojnë ushtimenushtimën e kërsimavekrismave të shpërthimit të shkaktuar vetëm nga gazëratgazrat. Lava lëvizë ngadalngadalë, ndërsa gazëratgazrat dalin para saj d.m.th nuk vije deri tek pëlcitja. Pas gazit nga gryka e vullkanit fillon të rrjedhë lava. Ndodhë që nga kjo masë e rrjedhur nmbimbi grykë të vullkanit të formohet një top. NgjajshëmNgjashëm si kur e vëllojmë''vlojmë'' në një sasi qulli. Nëse vëzhgon me kujdes (me mbrojtëse të trupit e kokës) e kupton më mirë lëvizjen e magëmesmagmës dhe të lavës (kajmakut).
 
=====Kujt i thonë mbeturin vullkani?=====
{{dygishta}} Në mes të qullit të lavës nganjëherë formohen fluskatflluskat vullkanike - shkuma vullkanike. Këto fluskaflluska pëlcasin dhe copat e saj bien në tokë si rreshjereshje - janë shumë të rrezikshme.
 
=====Cili është shteti i vullkaneve?=====
{{dygishta}} Shteti në tokën e të cilit gjenden rreth 200 vulkanevullkane aktive. Kjo ujdhesë ndryshe quhet edhe ''kapaku i furrës'', është një vargëvarg i vullkaneve aktive që shtrihet përgjatë oqeanit paqësorë. Po, mbi këtë ''ferrë'' ndodhet Indonezia.
 
=====Me çfarë shpejtësie zëmadhohetzmadhohet vullkani?=====
{{dygishta}} Një katundarë meksikanë më 1943 kishte vërejtur një të çarë të tokës në arën e grunajvegrunajave të tij. Kjo e çarë ishte dalja e vulkanitvullkanit të quajtur më vonë ''Parikutin'' (ang.:''Paricutin''). Brenda gjashtë dite e çara e tokës kishte shkuar 150 metra lartë. Zgjerimi i vëllimit të së ngriturës së tokës ka zgjatur për mëse 10 vite. Sot, aty gjendet një ''top'' me një lartësi prej 400 metrash.
 
=====A ka ndonjë të mirë nga vullkanet?=====
{{dygishta}} Çdo e keqe, e ka të mirën e vetë - apo është e kundërta, nuk e di. VulkanetVullkanet me të vërtetë e bëjnë tokën ''shkrunëshkrum e hirëhi'' e ka ndodhë bashkë me tokën edhe shumë njerzënjerëz. Por shikuar nga këndëvërshtrimikëndvështrimi i atyre që nuk janë të prekur idividualishtvetë nga e keqja, edhe vullkanet e kanë të mirën e vetë. Dheu vullkanorë është shumë i pjellëshem''pjellshëm'' - frutëdhënësfrutdhënës. Për këtë shkakëshkak, shumë njerzënjerëz jetojnë në hapësirën përreth vullkaneve edhe përkundër rrezikut të lartë - dikush nga lakmia, dikush nga nevoja. Po ashtu sasia e ngurtë e vullkaneve është e mirëseardhur për ndërtuesit e rrugëve dhe për shumë qëllime tjera. Disa mendojnë që në të ardhëmenardhmen, nxehtësinnxehtësinë e vullkanvevullkaneve ta përdorin për rrymë elektrike, për ngrohje shtëpiake e ku ta di unë për industri.
 
=====Cili është vullkani më i gjallë në botë?=====
{{dygishta}} Ndër vullkanet e mëdhenjëmëdhenj që rregullisht shpërthejnë është vullkani i quajtur ''Mauna Loa'' në Havai - herën e fundit më 1984-ërën. Topi i tij d.m.th ngritja e tokës e shkaktuar nga lava, është 103 kilometra e gjërëgjerë dhe 4168 metra e lartë. Gryka e tij ka një premjeprerje tërthore prej 10 kilometrave.
 
=====E, cili është më i popullarizuari?=====
{{dygishta}} Në vitin 1883, ka shpëthyershpërthyer vullkani ''Krakatau'' i cili gjendet në Indonezi, në mes të ishullit ''Java'' dhe ishullit ''Sumatra''. Me shpërthimin e tij është lëshuar një energji e madhe sa 26 ''bumje'' hidrogjeni. Hiri e shkrumishkrumbi që është hedhë në atmosferë është bartë nga era anë e mbaëmbanë planeti, dhe një pjesë ka ra në tokë si rreshjereshje 5000 kilometra largëlarg qendresqendrës. Sipas shkencëtarëve, e gjithë kjo nuk ishte asgjë në krahasim me shpërthimin e vitit 1628. Në të vërtetë shpërthmishpërthimi i 1628-ës, nuk ka qenë në IndoeziIndonezi, por afër trojeve tona. Në ishullin e ''Shën Torit'' (ang.:Santorin). Ky ishull grekë është bërë shkrumëshkrumb e hi nga pëlcitja e cila ishte psëpesë herë më e madhe se shpërthimi i 1883-ës në Indonezi.
 
=====Çka ka ndodhë me Krakataun?=====
{{dygishta}}[[Tokajon/Fjalorthi|Ekspert Gjeografi na shkruan]]:''Vullkani më trishtues është ujdhesë e Indonezisë. Në vitin 1883 në kuptimin e plotë të fjalës ky vullkan ka eksplodueksplodua i pa kontrolluar, duke shkatruuarshkatërrua 2/3 e ujdhesës, duke formuar depresionin e thellë 300 m. Vullkani ka shkatuarshkaktua valët e cunameve të cilat kanë arritur në të gjitha detratdetet e hapura të botës. Zhurma e shkaktuar nga ky eksplodim është dëgjuar në 1/12 pjesë të rruzullit tokësorë. Nga ky shpërthim kanë humbur jetën 40.000 njerznjerëz.''
 
=====Ku ndodhet Stromboli?=====
{{dygishta}} ''Stromboli'' është një vullkan i popullarizuar në mesdheMesdhe dhe i tkonëtakon Italisë së sotme. Ka një lartësi prej 94 metrashëmetrash dhe qëndronëqëndron në një ujdhesë afër Sicilisë. Hynë në grupin e vullkaneve më pakë aktive të Evropës. Nuk merret si i rrezikëshëmrrezikshëm pasi që lava e tij mund të rrjedhë pa pengesa. Para daljes nga gryka nuk ka ndonjë cipë - kore, për këtë shkakëshkak në brendi të tij nuk krijohet shtypje e madhe që të shkaktojë shpërthim të fortë.
 
=====Pse qesin tymëtym të zi vullkanet?=====
{{dygishta}} ShpeshëShpesh vullkanet gugësojnë''gugësojn'' sasi të mëdha të gazëravegazrave, ndër to edhe avull uji, dioksiddyoksid-karbon, Oksigjen dhe dioksiddyoksid-squlfurisulfuri. Së bashku me gazëratgazrat në atmosferë lëshohet shumë pluhur vullkanik. Gazi dhe pluhuri, kur janë së bashku duket si re tymi. Këto re tymi, gjatë shpërthimeve dhe pëlcitjeve të mëdha ngritenngritën lartë në atmosferë dhe pengojnë depërtimin e rrezeve të diellit. Ndikimi i tyre në motin nuk është për t'u ''negnezhuar''.
 
=====Pse dridhte toka edhe aktivizohen vullkanet në të njëjtennjëjtën kohë?=====
{{dygishta}} Darsëm pa mish nuk ka!? Tërmeti është i lidhur ngushtngushtë me shpërthimin e vullkaneve. Kjo valle e tyre paraqite para së gjithashëgjithash në pjesët ku pllakat e korës së tokës - rriska të mëdha - përpiqen dhe fërohenfërkohen ndërmjet veti. Përderi saPërderisa ndodhë kjo, sipërfaqja e ngurtë ndrydhet duke marrë formenformën e maleve ose të fushave. Nëpërmjet këtyre lëvizjeve, krijohet një paqëndrueshmëri ashtu që lehtë vije deri tek tërmtitërmeti së bashku me vullkanin.
 
=====E po, si krijohet zërzelja?=====
{{dygishta}} Tërmetet shpeshëshpesh paraqiten në hapësirat ku brendia e korës së tokës është e çarë. Në këto të çara përpiçenpërpiqen rriskat e mëdha të korës së tokës - rriskat janë pëfundipërfundi sipërfaqes. Kur përpiçenpërpiqen , fillojnë duke e shtyrë njëra tjetrentjetrën dhe kur illojinfillojnë me u fërkufërkua ndërmjet veti, atëherë vije deri te lëkundjet e forta që ne i themi ''Tërmet''.
 
=====Çka ndodhë me tokë gjatë tërmetit?=====
{{dygishta}} Përgjatë tërmetit vije deri tek dyndja e dheut. NganjëherNganjëherë vetëm për një moment - disa sekonda, e nganjëherë edhe minuta të tërë. Kjo shkaktonëshkakton që në ndërtesa të pëlcasin të çara e edhe atoshëmbenshemben. Po ashtu ka pasur raste që brenda të çarave të hapura deri mbi dhe (sipërfaqe) të fundoset pjesë e tërë e truallit.
 
=====Cili tërmet shkatojëshkaktojë dëmet të mëdha materiale?=====
{{dygishta}} Si shkatërraçi''shkatrraçi'' më i madhëmadh llogaritet të jetë tërmeti i vitit 1923 në Japoni. Ky ka shkatërruar Tokinë''Tokin'' dhe ''Jokahamën'' - për mbi 575 000 shtëpia. Dëme tjera të mëdha u shkaktuan nga zjarret e shpërthyera pas tërmetit. Ky tërmet ka marr me veti jetenjetën e më shumë se 142 000 njerzëvenjerëzve.
 
=====Cili tërmet ka marrë me vete shumë jeta të njerëzve?=====
{{dygishta}}Po thuaj secili tërmet që mbahet mend, mbahet mend për jetatjetët që ka marrë me veti. Së paku kështu vepronëvepron mendja e njeriut e shprehur në shkrimet e atyre që kanë humbur të dashurit. Kur jemi tek tërmetet vdekjepruesëvdekjeprurëse për njeriun, atëherë për nga numri i të vdekurve, llogaritet të jetë tërmeti që goditi njerzitnjerëzit e vendit të quajtur ''Shensi'' në Kinë. Ky tërmet më 1556 solli vdekjen e më se 800 000 njerzëvenjerëzve. Tërmeti tjetër vdekjeprurës ishte ai në ''Tangshan'' (po ashtu në Kinë) më 1976, që la pas veti 750 000 njerëz të vdekur.
 
| valign="top" width="300px" bgcolor=#ABCDEF|
<center>