Tokajon/Gur e pluhur/2: Dallime mes rishikimesh

{{dygishta}}Pikat e merkurit janë ngjyrë argjendi dhe përderipër deri sa tentojnë të bashkohen në masë lëngu, ato lëvizin "si dreçdreq". Merkuri është një metal i jashtëzakonëshëmjashtëzakonshëm. Është shumë helmues dhe nën temperatura normale është i lëngët. Pikat e merkurit shkëlqejnë për mrekulli. Është shumë lehtë që pikat e tij të derdhen si lëngë nga një gotë në tjetrentjetrën, dhe për ndryshim nga uji, në gotën e zbrazët nuk mbetet as një pikë.

=====Si ndryshonëndryshon përbërja e tokës?=====

{{dygishta}} Që kur është formuar planeti, d.m.th diku para 4,6 miliard vjetësh, ajo formë ka pësuar shumë ndryshime nga shumë këndëvështrimekëndvështrime. Disa ndryshime ndodhin ngadalngadalë sa që njeriu gjatë jetës së tij nuk mund të i vërejë. Në anën tjetër, disa ndryshime ndodhin shumë shpejtë - aq shpejtë që njeriu nuk mund ta merr mend ndryshimin. Mirëpo disa ndryshime edhe gjatë jetës së një njeriu mund të vërehen. Kështu bije fjala, shëprthimetshpërthimet e vullkaneve brenda orëve mund të ndryshojnë sipërfaqe të mëdha të tokës. Po edhe ''rrëshqimat'', lumenjtë dhe detëratdetet ndryshojnë pejsazhinpeizazhin e tokë - zakonisht, këtyre ju duhet pakë më tepër kohë.

{{dygishta}} Studimi i brendësisë së tokës bëhet pa e parë njeriu brendinbrendinë e tokës - drita nuk mund të depërtojë gurët. Gjeologët për këtë kanë krijuar një traditë e cila mund të mësohemësohet dhe të përmirësohet. Ata i studiojnë gurët sipas valëve që i lëshojnë anë e mbanë dhe të cilat këthehenkthehen ose thehenthyhen në drejtime të ndryshme - ngjajshëmngjashëm si drita kur has ënëenë gotën e ujit. Valët nxitohen në shtresat me dendësi më të madhe ndërsa në shtresat me dendësi më të rrallë ngadalsohenngadalësohen. Këto ndryshime të nxierruradala pastaj përpunohen dhe në bazë të mësimeve të më parshmepërparshme të gjeologëve paraqiten të dhëna për brendinbrendinë e tokës.

{{dygishta}} Shtresat e ngurta të tokës shtrihet përfundi dheut të shkërrythtëshkredhtë, përfundi ujit të detit dhe përfundi akullit polarë. Këto shtresa më së shpeshti përbëhen nga përzierjet e mineraleve. Në rriska të holla të shtresave të ngurta, e ndihmenndihmën e mikroskoptmikroskopëve lehtë mund të dallohen kistaletkristalet e mineraleve.

{{dygishta}} Shtresat e ngurta të kontinetevekontinenteve janë formuar diku para 3,8 miliard vietvite. ShkëmbinjtShkëmbinjtë më të moçemmoçëm në oqeane janë shumë më të rinjërijnë. Më të moçmit e tyre duhet të kenë diku 200 milion vjetëvjet. Nën oqeane gjithënjëgjithnjë depërtojnë në shtresa më të larta, shtresat e ngurta nga brendia e tokës.

{{dygishta}} Masa e ngurtë vullkanike, përbëhet nga një lëndë e cila nga shencëtarëtshkencëtarët quhet ''Magma''. Magma është një qullë shumë i nxehtë - mbi 1000 gradë - dhe ndodhet nën shtypje të madhe. Ky qullë kur shpërthen gryken e vullkanit hidhet dhe pastaj bie në sipërfaqe ku ftohet dhe tëkurrettkurret në masë guri vullkanikë.

=====Si krijohen gurtgurtë e vullkanit?=====

{{dygishta}} PërderiPër deri sa aktivizohet vullkani, nëpër të çara e vrima mbi sipërfaqe të tokës del qulli i nxehtë e i kuq - magma. Në sipërfaqe magma ftohet shpejtë duke formuar gurë. Këta "gurë" nuk i ngjanë qelqit të disa gotave në të cilat mbesin ''porca ajri''. Nganjëherë ftoja e magmesmagmës vonon dhe në këto raste krijohen kristale.

{{dygishta}} Masat e ngurta mbi sipërfaqe, enden si thërrmiathërrmija nga uji, era, akulli e fuqi tjera natyrore. Thërrmijat që bien me shiun shpërlahen në lumenjëlumenj dhe mblidhen në tuba të quajtura ''sedimente'' në vendet ku uji i lumit nuk rrjedhë shpejtë. Shtresat e tilla të ''sedimenteve'' me kalimin e kohës - miliona vite - ndrydhen nga fuqi të mëdha deri në atë masë sa që ngurren - bëhen guri.

{{dygishta}} Nganjëherë, qulli i vullkanit - magma - i shpërthen disa shtresa të tokës, por nuk arrin mbi koren e tokës dhe zatetet edhe e shtypë shtresenshtresën që nuk mundet ta shpërthej. Aty, ngadalngadalë fillon të ftofetftohet dhe të tëkurrettkurret në gurë. Në këtë mënyrë, ndër të tjera krijohet graniti. Graniti është mjaft i përhapur në trojet tona - jo vetemvetëm emri por edhe guri.

{{dygishta}} Shkencëtarët e kanë një shprehje të përkufizuar : "Metamorfoza" - që shkurt shqip i bije diçka si ''ndryshim'' - ''ndërrim''. Shtresat metamorfoze kanë ndrshuarndryshuar nëpërmjet dikimitndikimit të ujit, shtypjes apo lëvizjeve kimike. Disa nga këto shtresa nxehen përderisa vërshoëvërshon magma, disa ndrydhen përfundi bjeshkëve nga shtypja e madhe. Kur kalku gjendet nën shtypje apo nxehtësi të tillë ndryshohet në mermerë.

{{dygishta}} Guri gëlqerorë është gurë i krijuar nga ''lloçi'' i ujit - ''gurë sediment''. Në përbërjen e tij mund të gjenden skelete të gjallesave të imëta detare. Qyteti britanikë Daver''Dover'', është i njohur sepse para bregdetit të tij gjendet shtylla të bardha të krijuara nga gëlqerja e skeleteve të gjallesave të imëta detare.

=====Cila masë e ngurtë është më e popularizuarapopullarizuara?=====

{{dygishta}} Rreth 75 ''përqind'' e sipërfaqes së tokës përbëhet nga llojet e gurit të lloçit - ''gurët sediment''. Mirëpo në përbërjen e kores së tokës ky lloj guri hynë me një përqidjepërqindje të vogël.

{{dygishta}} Guri i lloçit përbëhet nga lloçi i butë apo rrërarëra. Tek disa shkëmbinjëshkëmbinj që ndodheshin nën ujë ende mund të vërehen gjurmët e valëve të ujit. Disa tjerë kanë gjurmët e pikave të shiut që ka ra mbi baltë para se të fortësohejtkurrej në gur.

{{dygishta}} Gurët e lloçit shpesh tubohen në shtresa. Këto shtresa shkencëtarët shpeshëshpesh i quajë ''Strata''. Kur korja e tokës lëkundët apo lëvizë, forcat e mëdha shpeshëshpesh shtyejnështyjnë këto shtresa duke ju ndryshuar strukturën dhe i thejnëthyejnë. Nganjëherë kur thehenthyhen shtresat e gurëve apo ''palohen'' rishtazi, mbi sipërfaqe dalin gurë nga shtresat më të thella të tokës.

{{dygishta}} Shumica e shpellave është krijuar nga gërryjagërryerja e ujit që i bënë shtresave të ngurta e të forta - guri. Uji që pikonëpikon si rreshjereshje në tokë nganjëherë i zhbironëzhbiron e i çanë gurët. Kështu krijohtkrijohet një vrimë e vogël e cila shërben si hyrje. Me ndihmën e dioksiddyoksid-karbonit që gjendet në ajër, shpeshëshpesh uji tharëtohettharbëtohet. Kjo sasi e tharëtirësthartirës e gërryen më tejëtej gurin. Me kalimin e kohës, uji hynë me të madhe dhe fillon të rrjedhë e të zgjerojë shpellën.

{{dygishta}} Vërtet, hymjahyrja tek disa shpella është vertikale - pingule. Kjo vije si shkakëshkak i shëmbjesshembjes esë kulmit të shpellës. Përndryshe, hymjahyrja e shpellave krijohet në shtesashtresa të varruravarruar në shkëmb dhe shpeshëshpesh nga hymjahyrja delëdel një rrjedhë uji.

{{dygishta}} Nuk e dinë askush. Por ndër shpellat e njohura për shkencëtarët duket të jetë një rrjetë e shpellave. Kjo rrjetë e shpellave e quajtur ''sistemi i shpellave Mamut'' - ''Mammoth Cave'' ndodhet në njësinnjësinë federale të ShBA-së Kentaçi (ang.: ''Kentucky''). Gjatësia e rrjetës së shpellave të lidhuaralidhura ndërmjet veti me ''tunele'' është 560 kilometra. Shkencëtarët kanë filluar të merren studimin e kësaj rrjete në vitin 1799.

{{dygishta}} Ekspertët e shpellave shpeshëshpesh të quajtur ''ShpellalogëShpellalog'', shpeshëshpesh duhet që të kalojnë nëpër ngushtica të shpellave. Por në anën tjetër, disa shpella janë sa disa fusha të stadiumeve të futbollit! Në Malajzi - shtet në pjesën juglindore të Azisë - ndodhet një dhomë e shpellës së ''Saravakut'' që zë vëllimin: 700 metra gjatë, 300 metra gjërëgjon dhe 70 metra lartë. ZakonshtëZakonisht njerzitnjerëzit, shpellat i shohin si qendra tërheqëse dhe intersantekureshtje. Anë e mbanë botës me millionemilionë njerëz i vizitojnë shpellat.

{{dygishta}}Në një shpelle të quajtur ''Laskauks'' (frëngjisht ''Lascux'') në pjesën jugperëndimore të Francës, ka vizatime që i kanë lënë artistët e kohës së gurit. Këto vizatime të bëra në murëtmuret e shpellës janë gjetur në gjendje të mirë teknike. Në kohën parahistorike, shpeshëshpesh, njerzitnjerëzit zgjidhnin shpellën si strehim e nganjëherë edhe për shtëpi të tyre. Si duket ata nuk kanë pasur piktura siç i kemi ne të varrua në muret e dhomave tona.