Tokajon/Planeti/3: Dallime mes rishikimesh

{{dygishta}} Gjithçka bënë, kur është e mundshme të arrihet. Sot për sot, për ne, zhbirimi i bërthamës së tokës është i pamundëshempamundshëm edhe po të kishte mjete zhbiruese aq të gjata - ato duhej të ishin mbi 5500 kilometra. Bira më e thellë e zhbiruar deri më tani është bërë nën mbikqyrjenmbikëqyrjen e shencëtarëveshkencëtarëve rusë, në siujdhesën Kola. Që nga viti 1970, kur kanë filluar të punojnë e deri më tani, punëtorët kanë arritur në një thellësi deri në 12 km. Është paraparë që të vazhdohet deri në kilometrin e pesëmbëdhjetë.

{{dygishta}} Uji mbulon sipërfaqen e tokës dhe atë 71% të sipërfaqes. Pjesa më e madhe e ujit shtrihet në oqeane, në formë të akullndejeve si dhe avull në atmosferë. Gjithë hapsirahapësira që zë uji në planet ekspertët dhe shkencëtarë e quajnë ''Hidrosferë''.

{{dygishta}} Me ''Biosferë'' shlencëtarëtshkencëtarët kuptojnë hapësirën që bota e gjallesave, gjegjësisht ajo hapësirë e planetit të cilën e zë ajri, uji dhe dheu. Në këtë hapësirë jetojnë kafshët, bimët dhe gjitha llojet e gjallesave si për shembull mikrothermi-organizmat. Hapësirë të tillë me jetë ka vetëm toka jonë - së paku ndër planetetplanetët e sistemit diellorë.

{{dygishta}} Përfundi kontinenteve. Në këtë pjesë mund të hasen trashësiratrashësia mesatare nga 30 deri në 40 kilometra. Përfundi oqeaneve është shumë më e hollë nga 6 deri në 8 kilometra. Korja e tokës dhe shtresa përfundipër fundi saj nga ekspertet dhe shkencëtarët quhet ''Litosferë'' - shtresë e ngurtë.

{{dygishta}} Në KanadëKanada. Më 1984, në pjesën veriore të Kanadës është gjetur sasi e ngurosur shumë e jetërvjetër. Shkencëtarët janë të mendimit që ajo është diku 3,9 miliard vite e vjetër. Sasi tjetër e ngurosur edhe më e vjetër se kjo, është gjetur më 1991 në shkretirënshkretëtirën kineze. Kjo sasi e ngurosur para 3,5 miliard viteve është pjesë e një meteoriti të rënë në tokë. Si duket meteroidimetroidi ishte pjesë e një asteroidi, i cili është krijuar në kohë të njëjtë me tokën. Më këtë copat e tij duhet të ishin 4,5 miliard vite të vjetra dhe sasia më e vjetër e ngurosur e gjetur në tokë.

{{dygishta}} Në netët e errëta - gjasat janë më të mëdha. Në këto netënet mund të shohësh se si pas meteroitevemetroiteve në qiell shkonëshkon një vijë drite. Kjo vijë drite krijohet nga copa të ngurosura të madhësisë së gurëve të lumit të cilat bien nga qielli në tokë. Si shkakëshkak i ndriçimit është hyrja në atmosferën e tokës, aty nga rezistenca e ajrit ata digjen në gaca të zjarrta. Nga njëherë brenda një ore, nga qielli "plotësohen 100 dëshira".

=====Ku është gjetur meteroidimetroidi më i madhëmadh?=====

{{dygishta}} MeteroidëtMetroidët janë aq të mëdhenjëmëdhenj sa që ja arrijnë të depërtojnë atmosferën dhe të bien mbi sipërfaqen e tokës. Deri më tani, meteroidimetroidi me madhësi më të madhe është geturgjetur në Namibi, në vitin 1920. Ky meteroidmetroid ka gjatësi mbi dy metra dhe peshonëpeshon gati 60 tonelata. si duket në të kalurenkalurën e largët, toka është goditur nga meteroidëmetroid edhe më të mëshenjëmëdhenj.

=====Çka ka në meteroidmetroid?=====

{{dygishta}} Për nga masa përbësepërbërëse e meteroidëvemetroidëve, ata ndahen në dy tipelloje kryesore: MeteroidMetroid guri - copa të ngurta e të shkëpturashkëputura nga asteroidëtasteroidet si shkak i ndeshjeve në gjithësi, dhe MeteroidMetroid hekuri - masë e hekurit apo masë e përzier nga xehja e hekurit-nikelit. Ky lloji i fundit, në raste të rallarralla në përbërje të vetë ka dhe dioksidkarbondyoksid-karbon. Përndryshe meteroidëtmetroidët nuk kanë ndryshurandryshuar përbërësit që nga krijimi i sistemit diellor.

=====Çka është varri i meteroiditmetroidit?=====

{{dygishta}} Varri i meteroiditmetroidit apo si thonë shkenctarëtshkencëtarët ''krateri i meteroiditmetroidit'' është gropa ku pushon meteoridimeteoriti mbi sipërfaqen e tokës. Gropa të tilla ka anë e mbanë planetit tonë. Kështu një gropë e tilltillë në njësinnjësinë federale amerikane Arizona, ka një diametër prej 1,5 kilometrave. Kjo gropë duket të jetë krijuar nga një gjyle meteroidimeteoriti me peshë prej dy milion tonëve.

{{dygishta}} Më 30 qershor 1908, në Siberi, është regjistruar një eksplodim i madh, valët e shtypjes së krijuar nga i cili janë ndierë 1000 kilometra nga epiqendra. Këto valë kanë përdhosur pyje të tëra. Sipas mendimit dominues ndër shkencëtarët këto vallëvalë të shtypjes kanë ardhë si pasojë e fluturimit të një komete afër tokës.

=====Bjeshkët e vjetavjetra, a janë të vjetra sa toka?=====

{{dygishta}} Toka jonë është 4,6 miliard vjeçare, mirëpo masë të ngurosur nga kjo kohë ende nuk kemi mundur të gjejmë. Bjeshkët e para janë zhdukur plotësisht nga erosionierozioni.

{{dygishta}}Gjeografia është një kënd i gjuhës ku gjërat dhe ndodhitë që kanë të bëjnë me vetit e tokës emërtohen e klasifikohen sipas një logjike të caktuar. Me një fjalë gjeografia është një shkencë që merret me vetit e tokës. Gjeografët studiojnë hapsirënhapësirën e tokës dhe lidhjet e saj me njeriun, kafshët dhe bimët. Kërkohen njohuri për lumenjëlumenj e shketrirashkretëtira, për ndërtimin e qyteteve e ndryshimet e sipërfaqes së tokës nga dora e njeriut e nga vetë natyra. Lëmi të posaqmeposaçme të saj janë vegjetacioni (përhapja e bimëve) apo hartimi i oqeanëveoqeaneve, shkenca mbi detin dhe sipërfaqen nën det.

{{dygishta}} Ata udhëtojnë shumë nëpër botë, bëjnë këkimekërkime për format mbi sipërfaqsipërfaqe, pyesin njerzitnjerëzit për mënyrat e jetesës së tyre, dhe shënimet e mbledhura i hartojnë në letër. Gjeografët gjatë punës së tyre shfrytëzojnë edhe mjete teknike si për shembull fotografi të bëra nga fluturimi e sipër, satelitët apo radarët e ndryshëndryshëm. Me këto mjete ata bëjnë matjetematjet e tyre të cilat na paraqesin neve në harta dhe hartime të tyre mbi tokën. Po ashtu gjeografët vienvinë në pyetje në zgjerimin e qyteteve. Me ndihmenndihmën e hartave të tyre inxhinierët marrin vendime të rëndësishme.

{{dygishta}} Kush ishte i pari gjeograf? Po kur e marrim se gjeografia është një shkencë, pra ka një logjikë të caktuar, atëherë gjeografët e parë duket të vijnë nga Greqia antike. Këta që para 2500 viteteviteve filluan të punonin në këtë drejtim. Fjala gjeografi vije nga greqishtja e lashtë dhe d.m.th "hartimi i tokës". Grekët e lashtë gjatë udhëtimeve të tyre shkruanin hartime në të cilat bënin përshkrimin e vendeve që i vizitonin dhe përshkrimin e njerzvenjerëzve që jetonin në ato vende.

{{dygishta}} Me kalimin e kohës përshkrimet e bëra në hartime filluan të njehësohennjehsohen. Kështu hartimet tani i bënin më shumë gjeografët. Ndër këta gjeografë, në kohën antike, më i njohuri ishte gjeografi ''Ptolimeu i Aleksandrisë''. Hartat e botës që i kishte përpiluar ''Ptolimeu'' dy shekuj para erës sonë, janë përdorur për disa shekuj pas vdekjes së tij. Sido që të jetë kënë, këto harta nuk kanë qenë të sakta por logjiken e sotitsodit.

{{dygishta}} Kurr,Kurrë. poPor, kanë paraqitur parallogariparallogarit. Kështu diku 200 vite para erës sonë, i dituri i greqisëGreqisë së lashtë, ''Eratosteni'' e parallogariti se sa largëlarg është rrethërreth e rrotull tokës. Ai llogarinparallogarit ei bëri duke u bazuar që rrezet e dielli binin nën kënde të ndryshme në vende të ndryshme distancenlargësinë e të cilave e dinte. Nga ky dallim i këndeve me ndihmenndihmën e metodavelogjikës gjeometrike ai nxorrinxori se largësia duhej të ishte 252 000 stadiume (diku 46 000 kilometra). Sipas parallogariveParallogaritë që kemi sot thonë se kjo largësi është 40 075 kilometra.

{{dygishta}} Copa në të cilat njerzitnjerëzit kanë vizatuar vendbanimet e tyre duket që i kanë bërë që para 5000 viteve. Në rërë me siguri edhe më parë. Në një pllakë lloçi babilonase, e vjetër diku 2500, e gjetur në Irakun e sotëshëmsotshëm, është e vizatuar një lumë me male ëranashëpër anash tij. Po në atë kohë, edhe egjiptjanëtegjiptianët përpilonin harta. Nili vërshonte sipërfaqet e arave e ndryshonte atë, përkëtëpër këtë egjiptanëtegjiptianët ishin të detyruar të përpilonin harta.

=====Cili shpiku gjatësingjatësinë e gjërësingjerësinë gjegrafikegjeografike?=====

{{dygishta}} Kur shikojmë hartat, shohim që bimbi to është e vizatuar një rrjetë. Vijat e rrathëve të rrjetës, nga perendimiperëndimi shkojnë në lindje dhe nga veiuveriu në jug. Gjeografët këto i quajnë paralele dhe meridianemeridianë. Me ndihmenndihmën e këtyre vijave gjatë studimit lehtësohet gjetja e një vendi të caktuar në hartë. A po, i pari ishte ''Ptolemeu''. Ai hartathartave në hartatpunimet e tij, ju vizatonte rrjeta të tilla të cilat pasqyoninpasqyronin gjërsingjerësinë e gjatësingjatësinë gjeografike.

=====Po çka paraqesin këto gjajtësigjatësi e gjërësigjerësi?=====

{{dygishta}} Një shkallë (<math>\scriptstyle {\mathrm {1^\circ}}</math>) në hartë është një pesë prej 360 pjesëve të tokës (<math>\scriptstyle {\mathrm { \frac{1}{360}}}</math> e tokës ose 1/360 e tokës). Paralelet d.m.th vijat e gjatësisë, lidhin polet ndërsa meridianetmeridianët shkojnë duke u zvogluarzvogëluar dhe janë paralel me ekuadorinekuatorin - deri te polet.

{{dygishta}} Harta është copë e vogël letre e cila pasqyron një copë të madhe toke. Ajo për të pasqyruar sa më saktë duhet të jetë besnike ndaj përmasave të origjinalit. Për të arritur këtë, shkencëtarët kanë njehësuarnjehsuar shkallën e hartës. Nëse dëshirojmë të përpilojmë një hartë gjeografike së pari duhet të kemëkem parasysh shkallën e saj. Kjo krijohet duke marrë p.sh.: 75 kilometra të natyrës për 1 centimetër të hartës. Dhe këtë shkallë e shkruajmë në harëhartë si 1:75 000 000. Kështu lexuesi i hartës e ka lehtë të kuptojë. Për ndryshe, një hartë me përmasa natyrore do të ishte shumë e madhe.