Tokajon/Planeti/1: Dallime mes rishikimesh

{{dygishta}} {{w|Trupi qiellor|Trupat qiellor}} që sillen rreth {{w|ylloi|yjeve}} quhen {{w|planeti|planete}}planetë. {{w|Toka}} jonë është një trup i tilltillë qiellorlqiellor që sillet rreth e rrotull diellit - një yll i madhësisë mesatare.

{{dygishta}} Për rreth e rrotull diellit, sillen nëntë planetë. Më së afërmi diellit ndodhet Merkuri, pakë më larg ndodhet Afërdita prapa të cilit gjendet Toka jonë, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni dhe në skaj të sistemit diellorë ndodhen edhe disa trupa qiellorë e ndër ta Plutoni deri vonë nga shkencëtarët është llogaritur si planet. Këto planeteplanetë, në net të errëta mund të shihen në qiell sikurse, si pika ndriçuese, po si yjet.

=====Po yjet tjerë, kanë planeteplanetë?=====

{{dygishta}} Në gjithësgjithësi ndodhen me miliona yje. Me gjasë, disa nga ta kanë edhe planeteplanetë. Shkencëtarët besojnë të kenë gjetur diku larg një yll me një planet të ngjashëm me madhësinë e tokës. Ky planet është larg nesh diku 30 000 vit-drite.

{{dygishta}} Vërtetimi i ekzistimit të planetëve jashtë sistemit tonë për shkak të largësisë është i vështirë. Ylli më afër me diellindiellit quhet ''Proksima Centauri'' dhe është katër vit-drite larg. Rrezes së dritës së lëshuar nga proksima''Proksima centauriCentauri'', i nevojitet katër vite që të mbërrijë në tokën tonë.

{{dygishta}} Për deri sa qëndronin në hënë, astronautët shihnin se si toka "''shndriste"'' ngjyrshëm sikurse hëna kur shndritë natën. Për këtë flisnin për shndritjen e tokës. Yjet janë shumë të nxehtë dhe ndriçojnë vetë ndërsa planetët e bëjnë vetëm thyerjen e dritës së yjeve.

{{dygishta}} Dielli dhe planetët e tij, përafërsisht kanë lindur në të njëjtën kohë. Më parë ata pluhuri dhe gazi silleshin në një pikë të gjithësisë si një mjegull e cila me kalimi e kohës bëhej gjithnjë e më e dendur. Pjesa më e madhe e kësaj mjegulle sillej përreth qendrës së diellit ndërsa pjesa tjetër e mbetur përreth qendrave të planetëve.

{{dygishta}} Sipas diturive që kemi gjithësia është krijuar para diku 15 miliard viteve. Toka është diçka më e re, - përafërsisht 4,6 miliard vite.

{{dygishta}} {{w|Trupi qiellor|Trupat qiellor}} që sillen rreth {{w|planeti|planetëve}} quhen {{w|hëna|''hënëza}}''. Hëna - prej të cilës janë quajtur edhe trupat tjerë të tillë -, sillet rreth tokës dhe ikja e saj pengohet nga forcat tërheqëse të tokës. Ngjashëm me hënën tonë janë edhe hënëzat e planetëve tjera - Merkuri dhe Afërdita nuk kanë. Llogaritet që Saturni të ketë së paku 22 hënëza.

{{dygishta}} Prerja tërthore e hënës është e gjatë vetëm 3476 kilometra. Forcat tërheqëse të qendrës së saj d.m.th forcat e gravitacionit janë gjashtë herë më të vogla se në tokë,. këtoKëto forca tërheqëse nuk janë të afta që të mbajnë gazet në atmosferën e hënës. Për këtë atmosfera e hënës është pa ajër, dhe jeta pa ajër nuk është e mundshme - së paku për njohurit tona.

{{dygishta}} Po. Hëna ka lindur në të njëjtën kohë sikurse dielli dhe planetët e sistemit diellorë, pra diku para 4,6 miliard viteve. Në fillim ishte si mjegull, pastaj mori formën e një bosi të guacave të zjarrta (top) që dal -ngadalë me ftohjen e tij u ngurosën në formën që ne sot e njohim. Si duket koha e ftohjes ishte më e shkurtë se ajo e tokësguacës së Tokës pasi që hënaHëna është më e vogël se tokaToka.

{{dygishta}} Njëra anë e hënësHënës është gjithnjë e dukshme nga tokaToka. Pas krijimit të hënësHënës, gravitacioni i tokës e tërhoqi ashtu që ajo fillojë të ngadalësojë rrotullimin e sajë dhe në anën e kthyer nga tokaToka ju krijua një "mullung". Pasi që hënaHëna përgjatë sjellës së saj rreth tokësTokës rrotullohet rreth vetë vetës po ashtu një herë, nga tokaToka mund të shihet vetëm njëra anë e saj. Ana tjetër e sajëHënës është bërë e dukshme për njerëzimin pasi që fluturueset e gjithësisë u sollën rreth saj. Regjistrimet - të dhëna për fotografi -, e para të sipërfaqes së hënës u bënë më 1959 nga fluturakja sovjetike e quajtur ''Luna''.

=====Çka ndikon hëna në tokë?=====
{{dygishta}} Forcat tërheqëse të hënësHënës d.m.th forcëngravitacionin e gravitacionit të hënësHënës, ne e ndiejmë gjatë gjithë kohës. Hëna është shkaktare e krijimit të ''baticës'' dhe ''zbaticës'' në tokë. Po ashtu, hënaHëna është përgjegjëse për "''zënien e diellit"'' ashtu që një pjesë e tokësTokës futet nën hijen e hënësHënës.

{{dygishta}} Toka për nga madhësia është planeti i pestë në ''sistemin diellorë''. Nëse e pështjellim atë me një konopë atëherë për atë prekur skajet e tij, njëri tjetritjetrin, ai konop duhet të jetë i gjatë 40 705 kilometra i gjatë. Edhe pse perimetri i tokës është më i madh se ai i Merkurit, Marsit apo Afërditës, ky perimetër është shumë i vogël në krahasim me atë tënë JupiteritJupiter. Perimetri i Jupiterit është 318 herë më i gjatë se i tokës çka d.m.th se hapësira që zë Jupiteri mjafton që në të të futeshin që të gjitha planetët tjera.

{{dygishta}} Për m´u trashë ajo nuk trashet, po, me u ranu ajo ranohet. Lindja e tokës është forma e saj që ne e njohim. Kjo formë ndryshon me kalimin e kohës. Sot, llogaritet që pesha e tokës të jetë diku gjashtë trilionë tonëtonelata. Gurët, metroidët dhe trupa tjerë qiellorë që bien e zënë vend në tokë, bëjnë që pesha e tokësTokës të rritet.

{{dygishta}} Jo. PoPor gati e rrumbullakët. Ngjashëm me portokallin, edhe polet e saja janë të shtypura aq sa e bëjnë që ajo të jetë një rrumbullak i shtypur. Kjo shtypje është në të vërtet tërheqja që shkaktohet nga forcat e brendshme me pikë nisje në qendër të rrumbullakut e të cilat shkencëtarët i quajnë ''forca centrifugale''.

{{dygishta}} Ekuatori nuk mund të shtrihet mbi tokë, sepse është krijesë e mendjes së njeriut. Ekuatori është një marrëveshje sipas së cilës është paramenduar një vijëvizë rreth mesit të tokës. Kjo vijëvizë e paramenduar është pika fillestare e gjerësisë gjeografike d.m.th. shkalla zero e gjerësisë. Pikat e këtij rrethi janë pikat më të largëta nga qendra e tokës të cilat kur të vendosen njëra pas tjetrës formojnë një unazë.

{{dygishta}} Ekuatori si një vijëvijëz e paramenduar e "''ndanë"'' tokën në dyshe. Ai paraqet pikën zero dhe e ndanë veriun nga jugu. Një vijëvijëz e ngjashme, e paramenduar që prekë polin verior dhe jugor (në shkallën zero gjegjësisht 180 të gjatësisë) e ndanë pjesën perëndimore nga pjesa lindore. Këto pjesë quhen ''hemisfera perëndimore'' dhe ''hemisfera lindore''.