Tokajon/Planeti/1: Dallime mes rishikimesh

=====Sa planeteplanetë janë?=====

{{dygishta}} Për rreth e rrotull diellit, sillen nëntë planeteplanetë. Më së afërmi diellit ndodhet Merkuri, pakë më largëlarg ndodhet VenusiAfërdita prapa të cilit gjendet Toka jonë, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni dhe në skajëskaj të sistemit diellorë ndodhen edhe disa trupa qiellorë e ndër ta Plutoni deri vonë nga shkencëtarët është llogaritur si planet. Këto planete, në netënet të errëta mund të shihen në qiell sikurse si pika ndriçuese, po si yjet.

{{dygishta}} Në gjithës ndodhen me miliona yje. Me gjasë disa nga ta kanë edhe planete. ShkenctarëtShkencëtarët bespjnëbesojnë të kenë gjetur diku largëlarg një yll me një planet të ngjajshëmngjashëm me mahësinëmadhësinë e tokës. Ky planet është largëlarg nesh diku 30 000 vit-drite.

{{dygishta}} Vërtetimi i ekzistimit të planeteveplanetëve jashtë sistemit tonë përshkakëpër shkak të largësisë është i vështirë. Ylli më afër me diellin quhet Proksima Centauri dhe është katër vit-drite largëlarg. RrezësRrezes së dritës së lëshuar nga proksima centauri i nevojitet katër vite që të mbërrijë në tokën tonë.

=====Çka është shëndritjashndritja e Tokës?=====

{{dygishta}} PërderiPër deri sa qëndronin në hënë, austranautëtastronautët shihnin se si toka "shëndristeshndriste" ngjyjshëmngjyrshëm sikurse hëna kur shëndritëshndritë natën. Për këtë flisnin për shëndritjenshndritjen e tokës. Yjet janë shumë të nxehtë dhe ndriçojnë vetë ndërsa planetetplanetët e bëjnë vetëm thyrjenthyerjen e dritës së yjeve.

{{dygishta}} Dielli dhe planetetplanetët e tij, përafërsisht kanë lindur në të njëjtennjëjtën kohë. Më parë ata pluhuri dhe gazi silleshin në një pikë të gjithësisgjithësisë si një mjegull e cila me kalimi e kohës bëhej gjithnjë e më e dendur. Pjesa më e madhe e kësaj mjegulle sillej përreth qendresqendrës së diellit ndërsa pjesa tjetertjetër e mbetur përreth qendrave të planeteveplanetëve.

{{dygishta}} Sipas diturive që kenakemi gjithësia ëstëështë krijuar para diku 15 miliard viteve. Toka është diçka më e re, përafërsisht 4,6 milardmiliard vite.

{{dygishta}} {{w|Trupi qiellor|Trupat qiellor}} që sillen rreth {{w|planeti|planeteveplanetëve}} quhen {{w|hëna|hënëza}}. Hëna - prej të cilës janë quajtur edhe trupatttrupat tjerë të tillë - sillet rreth tokës dhe ikja e saj pengohet nga forcat tërheqëse të tokës. NgjajshëmNgjashëm me hënën tonë janë edhe hënëzat e planeteveplanetëve tjera - merkuriMerkuri dhe venusiAfërdita nuk kanë. LlogritetLlogaritet që saturniSaturni të ketë së paku 22 hënëza.

{{dygishta}} PremjaPrerja tërthore e hënës është e gjatë vetëm 3476 kilometra. Forcat tërheqëse të qendrës së saj d.m.th forcat e gravitacionit janë gjashtë herë më të vogla se në tokë, këto forca tërheqëse nukknuk janë të afta që të mbajnë gazet në atmosferën e hënës. Për këtë atmosfera e hënës është pa ajër, dhe jeta pa ajër nuk është e mundëshmemundshme - së paku për njohurit tona.

{{dygishta}} Po. Hëna ka lindur në të njëjtennjëjtën kohë sikurse dielli dhe planetetplanetët e sitemitsistemit diellorë, pra diku para 4,6 miliarmiliard viteve. NjëNë fillim ishte si mjegull, pastapastaj mori ormënformën e një bosi të guacave të zjarrëtazjarrta (top) që dal ngadalë me ftohjen e tij u ngrurosënngurosën në formën që ne sot e njohim. Si duket koha e ftohjes ishte më e shkurtë se ajo e tokës pasi që hëna është më e vogël se toka.

=====A mund ta shohim hënën plotësishtëplotësisht?=====

{{dygishta}} Njëra anë e hënës është gjithnjë e dukshme nga toka. Pas krijimit të hënës, gravitacioni i tokës e tërheqitërhoqi ashtu që ajo fillojë të ngadalsojëngadalësojë rrotullimin e sajë dhe në anën e kkthyerkthyer nga toka ju krijua një "mullungëmullung". Pasi që hëna përgjatë sjellës së saj rreth tokës rrotullohet rreth vetë vetës po ashtu një herë, nga toka mund të shihet vetëm njëra anë e saj. Ana tjetër e sajë është bërë e dukshme për njerziminnjerëzimin pasi që fluturueset e gjithësisë u sollensollën rreth saj. Regjistrimet - të dhëna për fotografi - e para të sipërfaqes së hënës u bënë më 1959 nga fluturakja sovjetike e qujaturquajtur ''Luna''.

=====Çka ndikon hëna në tokë?====={{dygishta}} Forcat tërheqëse të hënës d.m.th forcën e gravitacionit të hënësehënës ne e ndiejmë gjatë gjithë kohës. Hëna është shkakareshkaktare e krijimit të baticës dhe zbaticës në tokë. Po ashtu, hëna është përgjegjëse për "zënjenzënien e diellit" ashtu që një pjesë e tokës futet nën hijen e hënës.

{{dygishta}} Toka për nga madhësia është planeti i pestë në sistemin diellorë. Nëse e pështellimpështjellim atë me një konopë atëherë për a prekur skajet e tij njëri tjetri, ai konop duhet të jetë i gjatë 40 705 kilometra i gjatë. Edhe pse perimetri i tokës është mmë ëii madhëmadh se ai i Merkurit, NarsitMarsit apo VenusitAfërditës, ky perimetër është shumë i vogël në krahasim me atë të jupiteritJupiterit. Perimetri i jupiteritJupiterit është 318 herë më i gjatë se i tokës çka d.m.th se hapsirahapësira që zë jupiteriJupiteri mjaftonëmjafton që në të të futeshifuteshin që të gjitha planetetplanetët tjera.

{{dygishta}} Për m´u trashë ajo nuk trashet, po me u ranu ajo ranohet. Lindja e tokës është forma e saj që ne e njohim. Kjo formë ndryshonëndryshon me kalimin e kohës. Sot, llogaritet që pesha e tokës të jetë diku gjashtë trilionë tonë. Gurët, meteroidëtmetroidët dhe trupa tjerë qiellorë që bien e zënë vend në tokë, bëjnë që pesha e tokës të rritet.

{{dygishta}} Jo. Po gati e rrumbullakët. NgjajshëmNgjashëm me portokallin, edhe polet e saja janë të shtypura aq sa e bëjnë që ajo të jetë një rrumbullak i shtypur. Kjo shtypje është në të vërtet tërheqja që shkaktohet nga forcat e brendëshmebrendshme me pikë nisje në qendër të rrrumbullakutrrumbullakut e të cilat shkencëtarët i quajnë forca centrifugale.

{{dygishta}} Ekuatori nuk mund të shtrihet mbi tokë, sepse është krijesë e mendjes së njeriut. Ekuatori është një marrëveshje sipas së cilës është paramenduar një vijë rreth mesit të tokës. Kjo vijë e paramenduar është pika fillestare e gjërsisëgjerësisë gjerografikegjeografike d.m.th. shkalla zero e gjersisëgjerësisë. Pikat e këtij rrethi janë pikat më të largëta nga qendra e tokës të cilat kur të vendosen njëra pas tjetrës formojnë një unazë.

{{dygishta}} Poli është pika qendrore e njërës nga anët e kundërta. Dy anët, ajo vrioreveriore dhe ajo jugore e kanë nga një qendër të tillë.

{{dygishta}} Vendet tropikeTropet shtrihen diku 2600 kilometra largëlarg ekuatorit, në veri e në jug. Në veri rreth gjërsisëgjerësisë gjeografike veriore 23 27' V, dhe në jug nga pika në gjersingjerësinë gjeografike lindore 23 27' L. Vendet tropikeTropet janë hapsirathapësirat më të ngrohta të planetit, përshkakëpër shkak se këto anë i rrahin më së shumti rrezet e diellit.

{{dygishta}} Ekuatori si një vijë e paramenduar e "ndanë" tokën në dyshe. Ai paraqetëparaqet pikën zero dhe e ndanë veriun nga jugu. Një vijë e ngjajshëmengjashme, e paramenduar që prekë polin verior dhe jugor (në shkallën zero gjegjësisht 180 të gjatësisë) e ndanë pjesën perendimoreperëndimore nga pjesa lindore. Këto pjesë quhen hemisfera perendimoreperëndimore dhe hemisfera lindore.

{{dygishta}} Nga poli në pol 12 719, dhe në ekuatorëekuator 12 756 kilometra. Dallimi është përshkakëpër shkak se në pole ajo është e shtypur.