Wikibooks

Tokajon/Planeti: Dallime mes rishikimesh

Browse history interactively
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
No edit summary
No edit summary
Rreshti 6:
{|class="wikitable" width="100%" style="background-color:white; color:brown ; font-size:100%;"
|
{{dygishta}} {{w|Trupi qiellor|Trupat qiellor}} që sillen rreth {{w|ylloiylli|yjeve}} quhen {{w|planeti|planete}}. {{w|Toka}} jonë është një trup i till qiellorl që sillet rreth e rrotull diellit - një yll i madhësisë mesatare.
 
{{dygishta}} '''Sa planete janë ?'''
 
{{dygishta}} Për rreth e rrotull diellit, sillen nëntë planete. Më së afërmi diellit ndodhet Merkuri, pakë më largë ndodhet Venusi prapa të cilit gjendet Toka jonë, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni dhe në skajë të sistemit diellorë ndodhen edhe disa trupa qiellorë e ndër ta Plutoni deri vonë nga shkencëtarët është llogaritur si planet. Këto planete, në netë të errëta mund të shihen në qiell sikurse si pika ndriçuese, po si yjet.
 
{{dygishta}} '''Po yjet tjerë, kanë planete ?'''
{{dygishta}} Në gjithës ndodhen me miliona yje. Me gjasë disa nga ta kanë edhe planete. Shkenctarët bespjnë të kenë gjetur diku largë një yll me një planet të ngjajshëm me mahësinë e tokës. Ky planet është largë nesh diku 30 000 vit-drite.
 
{{dygishta}} '''Cili yll është më afër diellit ?'''
 
{{dygishta}} Vërtetimi i ekzistimit të planeteve jashtë sistemit tonë përshkakë të largësisë është i vështirë. Ylli më afër me diellin quhet Proksima Centauri dhe është katër vit-drite largë. Rrezës së dritës së lëshuar nga proksima centauri i nevojitet katër vite që të mbërrijë në tokën tonë.
 
{{dygishta}} '''Çka është shëndritja e Tokës ?'''
 
{{dygishta}} Përderi sa qëndronin në hënë, austranautët shihnin se si toka "shëndriste" ngjyjshëm sikurse hëna kur shëndritë natën. Për këtë flisnin për shëndritjen e tokës. Yjet janë shumë të nxehtë dhe ndriçojnë vetë ndërsa planetet e bëjnë vetëm thyrjen e dritës së yjeve.
 
''Rrethe e rrotull, diellit tonë, sillen tetë planete dhe trupa tjerë qiellorë. Planetët me hapësirë më të madhe është Jupiteri dhe Saturni.''
 
{{dygishta}} '''Si lindi toka ?'''
 
{{dygishta}} Dielli dhe planetet e tij, përafërsisht kanë lindur në të njëjten kohë. Më parë ata pluhuri dhe gazi silleshin në një pikë të gjithësis si një mjegull e cila me kalimi e kohës bëhej gjithnjë e më e dendur. Pjesa më e madhe e kësaj mjegulle sillej përreth qendres së diellit ndërsa pjesa tjeter e mbetur përreth qendrave të planeteve.
 
{{dygishta}} '''A është e moçme a toka ?'''
 
{{dygishta}} Sipas diturive që kena gjithësia ëstë krijuar para diku 15 miliard viteve. Toka është diçka më e re, përafërsisht 4,6 milard vite.
 
{{dygishta}} '''Çka është hëna ?'''
 
{{dygishta}} {{w|Trupi qiellor|Trupat qiellor}} që sillen rreth {{w|planeti|planeteve}} quhen {{w|hëna|hënëza}}. Hëna - prej të cilës janë quajtur edhe trupatt tjerë të tillë - sillet rreth tokës dhe ikja e saj pengohet nga forcat tërheqëse të tokës. Ngjajshëm me hënën tonë janë edhe hënëzat e planeteve tjera - merkuri dhe venusi nuk kanë. Llogritet që saturni të ketë së paku 22 hënëza.
 
{{dygishta}} '''Pse s´ka jetë në hënë ?'''
{{dygishta}} Premja tërthore e hënës është e gjatë vetëm 3476 kilometra. Forcat tërheqëse të qendrës së saj d.m.th forcat e gravitacionit janë gjashtë herë më të vogla se në tokë, këto forca tërheqëse nukk janë të afta që të mbajnë gazet në atmosferën e hënës. Për këtë atmosfera e hënës është pa ajër, dhe jeta pa ajër nuk është e mundëshme - së paku për njohurit tona.
 
{{dygishta}} '''A është hëna e moçme sa toka ?'''
 
{{dygishta}} Po. Hëna ka lindur në të njëjten kohë sikurse dielli dhe planetet e sitemit diellorë, pra diku para 4,6 miliar viteve. Një fillim ishte si mjegull pasta mori ormën e një bosi të guacave të zjarrëta (top) që dal ngadalë me ftohjen e tij u ngrurosën në formën që ne sot e njohim. Si duket koha e ftohjes ishte më e shkurtë se ajo e tokës pasi që hëna është më e vogël se toka.
 
''Sipas shumicës së shkenctarëve gjithësia u krijua me "krismën e vjetër" - një eksplotim i energjisë me përmasa të pa krahasueshme me njohurit tona. Nga ajo krismë gjithësia fillojë të zgjerohet në hapësirën e zbrazët. Materia copat e imtëta të materies u mblodhen përreth pikave të ndryshme duke krijuar yje dhe galaksi. Dielli ynë, është vetëm një yllë i përmasave të mesme ndër 100 milardë yje që hyjnë në përbërjen e galaksisë sonë të quajtur Rruga e kulloshtes apo Rruga e qumshtit.''
Line 42 ⟶ 40:
 
{{dygishta}} '''Sa shpejtë sillet e rrotullohet hëna ?'''
 
{{dygishta}} Hëna rrotullohet rreth boshtit të vet brenda 29 ditëve dhe 12 orëve, ndërsa sillet për rreth tokës duke u rrotulluar brenda 27 ditëve dhe 8 orëve.
 
{{dygishta}} '''A mund ta shohim hënën plotësishtë?'''
{{dygishta}} Njëra anë e hënës është gjithnjë e dukshme nga toka. Pas krijimit të hënës, gravitacioni i tokës e tërheqi ashtu që ajo fillojë të ngadalsojë rrotullimin e sajë dhe në anën e kkthyer nga toka ju krijua një "mullungë". Pasi që hëna përgjatë sjellës së saj rreth tokës rrotullohet rreth vetë vetës po ashtu një herë, nga toka mund të shihet vetëm njëra anë e saj. Ana tjetër e sajë është bërë e dukshme për njerzimin pasi që fluturueset e gjithësisë u sollen rreth saj. Regjistrimet - të dhëna për fotografi - e para të sipërfaqes së hënës u bënë më 1959 nga fluturakja sovjetike e qujatur Luna.
 
 
{{dygishta}} '''Çka ndikon hëna në tokë ?'''{{dygishta}} Forcat tërheqëse të hënës d.m.th forcën e gravitacionit të hënëse ne e ndiejmë gjatë gjithë kohës. Hëna është shkakare e krijimit të baticës dhe zbaticës në tokë. Po ashtu, hëna është përgjegjëse për "zënjen e diellit" ashtu që një pjesë e tokës futet nën hijen e hënës.
{{dygishta}} '''Çka ndikon hëna në tokë ?'''
 
 
{{dygishta}} '''Sa është e madhe toka?'''
 
{{dygishta}} Toka për nga madhësia është planeti i pestë në sistemin diellorë. Nëse e pështellim atë me një konopë atëherë për a prekur skajet e tij njëri tjetri, ai konop duhet të jetë i gjatë 40 705 kilometra i gjatë. Edhe pse perimetri i tokës është m ëi madhë se ai i Merkurit, Narsit apo Venusit, ky perimetër është shumë i vogël në krahasim me atë të jupiterit. Perimetri i jupiterit është 318 herë më i gjatë se i tokës çka d.m.th se hapsira që zë jupiteri mjaftonë që në të të futeshi që të gjitha planetet tjera.
 
{{dygishta}} '''A trashet toka?'''
 
{{dygishta}} Për m´u trashë ajo nuk trashet, po me u ranu ajo ranohet. Lindja e tokës është forma e saj që ne e njohim. Kjo formë ndryshonë me kalimin e kohës. Sot, llogaritet që pesha e tokës të jetë diku gjashtë trilionë tonë. Gurët, meteroidët dhe trupa tjerë qiellorë që bien e zënë vend në tokë, bëjnë që pesha e tokës të rritet.
 
{{dygishta}} '''A është toka e rrumbullakët?'''
 
{{dygishta}} Jo. Po gati e rrumbullakët. Ngjajshëm me portokallin, edhe polet e saja janë të shtypura aq sa e bëjnë që ajo të jetë një rrumbullak i shtypur. Kjo shtypje është në të vërtet tërheqja që shkaktohet nga forcat e brendëshme me pikë nisje në qendër të rrrumbullakut e të cilat shkencëtarët i quajnë forca centrifugale.
 
{{dygishta}} '''Ku shtrihet Ekuatori mbi tokë?'''
 
{{dygishta}} Ekuatori nuk mund të shtrihet mbi tokë, sepse është krijesë e mendjes së njeriut. Ekuatori është një marrëveshje sipas së cilës është paramenduar një vijë rreth mesit të tokës. Kjo vijë e paramenduar është pika fillestare e gjërsisë gjerografike d.m.th. shkalla zero e gjersisë. Pikat e këtij rrethi janë pikat më të largëta nga qendra e tokës të cilat kur të vendosen njëra pas tjetrës formojnë një unazë.
 
{{dygishta}} '''Çka është poli ?'''
 
{{dygishta}} Poli është pika qendrore e njërës nga anët e kundërta. Dy anët, ajo vriore dhe ajo jugore e kanë nga një qendër të tillë.
 
{{dygishta}} '''Po vendet tropike?'''
{{dygishta}} Vendet tropike shtrihen diku 2600 kilometra largë ekuatorit, në veri e në jug. Në veri rreth gjërsisë gjeografike veriore 23 27' V, dhe në jug nga pika në gjersin gjeografike lindore 23 27' L. Vendet tropike janë hapsirat më të ngrohta të planetit, përshkakë se këto anë i rrahin më së shumti rrezet e diellit.
 
{{dygishta}} '''Çka janë hemisferat ?'''
 
{{dygishta}} Ekuatori si një vijë e paramenduar e "ndanë" tokën në dyshe. Ai paraqetë pikën zero dhe e ndanë veriun nga jugu. Një vijë e ngjajshëme, e paramenduar që prekë polin verior dhe jugor (në shkallën zero gjegjësisht 180 të gjatësisë) e ndanë pjesën perendimore nga pjesa lindore. Këto pjesë quhen hemisfera perendimore dhe hemisfera lindore.
 
{{dygishta}} '''Sa "gjon e gatë" është toka ?'''
 
{{dygishta}} Nga poli në pol 12 719, dhe në ekuatorë 12 756 kilometra. Dallimi është përshkakë se në pole ajo është e shtypur.
 
{{dygishta}} '''Pse sjellet toka rreth diellit ?'''
{{dygishta}} Toka dhe planetet tjera të sistemit diellorë sillen përqarkë diellit aqë afër sa mjaftonë që të mos bien në të dhe të mos ikin nga ndikimi i forca tërheqëse të diellit. Këto forca "luajnë lojë" - matë e mos këputë.
 
 
{{dygishta}} '''Sa e kemi diellin largë ?'''{{dygishta}} Dielli në krahasim me yjet tjera është afër, vetëm 150 milion kilometra (Prishin-Gjakovë 88km). Merkuri dhe venusi janë më afër diellit.
{{dygishta}} '''Sa e kemi diellin largë ?'''
 
{{dygishta}} '''Çka është boshti i tokës?'''
 
{{dygishta}} Nëse e fut lapsin anë e përtej një portokalli, e ke krijuar boshtin e portokallit rreth së cilit do të qarkullojë portokalli. Për tokën lapsi ytë është i vogël, dhe natyrisht që nuk ka një gjë të tillë, mirëpo një gjë e tillë është e paraftyruar ashtu si vijë që lidhë polet drejt për drejtë. Ky boshtë, në krahasim me trajektoren nëpër të cilen lëvizë toka gjatë qarkimit të diellit, ka një pjetësi prej 23,5 shkallëve.
 
{{dygishta}} '''Çka dita e çka nata ?'''
 
{{dygishta}} Përderisa toka qarkullon rreth diellit ajo rrotullohet edhe rrethë boshtit të saj. Gjatë kësaj kohe një faqe e sajë ndriçohet nga diell, njëra mbetet në errësirë. Përshkakë të rrotullim të pandërprerë dita bëhet natë, e nata ditë.
 
{{dygishta}} '''Është toka e veçantë?'''
{{dygishta}} Për ne është e shenjtë. Në sistemin diellorë është planeti i vetëm në të cilin janë dhënë të mirat për fillimin e jetës. Së paku ashtu besojmë ne.
 
Nga fotografit e satelitit mund të shihet se në gjysmë sferën në veri, shtrihet pjesa më e madhe e azisë si dhe amerika veriore e evropa. Në gjysmë sferën që ndodhet në jug, shtrihen afrika jugore, australia dhe pjesa më e madhe e amerikës jugore.▼
 
▲''Nga fotografit e satelitit mund të shihet se në gjysmë sferën në veri, shtrihet pjesa më e madhe e azisë si dhe amerika veriore e evropa. Në gjysmë sferën që ndodhet në jug, shtrihen afrika jugore, australia dhe pjesa më e madhe e amerikës jugore.''
Në pole është më ftohtë, përshkakë se rrezet e diellit në pole bien nën një këndë shumë më të ngushtë se sa në ekuatorë. ▼
 
▲''Në pole është më ftohtë, përshkakë se rrezet e diellit në pole bien nën një këndë shumë më të ngushtë se sa në ekuatorë.''
 
{{dygishta}} '''A po zgjaten ditët në tokë ?'''
{{dygishta}} Po. Çdo ditë që pasonë është në fakë më e gjatë se e kaluara. Toka rrotullohet një herë rreth boshtit, brenda 23 orë, 6 minuta e 4,09 sekondave. Këtë kohë e quajnë edhe "ditë ylli". Mirëpo rrotullimi i tokës ngadalsohet me kalimn e kohës, ashtu që "dita e yllit" (apo dita astronomike) gjithnjë e shumë zgjatet. Para 100 milion viteve zgjaste 22 orë.
 
{{dygishta}} '''Sa është i jatë qarku i tokës rreth diellit ?'''
{{dygishta}} Toka pas 365 ditëve, 6 orëve dhe 9 minutave e lë pas veti një udhë të gjatë prej 958 kilometrave rreth diellit. Këtë kohë e quajnë "viti i yllit" apo "viti austronomik".
 
{{dygishta}} '''Çka janë zonat kohore?'''
{{dygishta}} Toka sipas paraftyrimi ndahet në 24 zona kohore, të cilat rradhiten njëra pas tjetrës me një dallim prej një ore,=. Për pikë fillestare e këtij paraftyrimi është marrë paralelja që kalonë nëpër Grinviç (ang.Greenwich) në Angli. Kur atje ora tregonë mesditën në Nju Jork tregonë 7 të mëngjesit (7 orë prapa), në Moskë 3 të pasditës (3 orë para). Gjatë udhëtimeve nëpër zonat kohore, udhëtarët i korigjojnë orët e dorës me atë të zonës përkatës.
 
{{dygishta}} '''Në cilën anë të tokës sundonë dita dhe nata më e gjatë?'''
{{dygishta}} Përshkakë të pjerrtësisë së boshtit të tokës nga ai i sitemit diellorë, kohë zgjatja e ditës dhe e natës nuk është e njëjtë. Kështu për ne në evropë gjatë verës dita është më e gjatë ndërsa nata më e shkurtë. Po në pjesën më veriore, d.m.th në rrethinën e polit veriorë gjatë kësaj kohe sundonë dita për mëse gjashtë muaj asht ashu që po thuaj se nuk mund të vërehet fare ndryshimi i ditës nga nata. Po e njëjta ndodhë me natën gjatë dimrit. Ajo sundonë këtë anë të sferës për më se gjashtë muaj. Si do që të jetë dita e plot edhe atje mbete 24 orëshe edhe pse kalimi nga dita në natë e nata në ditë për nga ndriçimi nuk mund të dallohet. Po ashtu kjo ngjanë të jetë edhe në rrethinën e polit jugorë. Kur në veri sundonë dita, në jugë sundonë nata gjysmë vjetore.
 
{{dygishta}} '''Stinët, pse ?'''
{{dygishta}} Pranvera, vera, vjeshta dhe dimri apo tri motrat dhe një vëlla siç e dimë nga përrallat e gjëgjezat janë stinët e vitit apo më mirë të themi kohë kur toka gjatë qarkullimit rreth diellit gjendet në pozita të caktuara. Kjo do të thotë që anët të cilat gjenden përballë diellit gjenden në stinën e verës, anët pranë kësaj gjenden në stinën e pranverës apo të vjeshtës, ndërsa ana e mbetur në stinën e dimrit.
 
''Një ditë e plotë është koha që i nevojitet tokës për t´u rrotulluar dhe mbyllur një qarkë rreth boshtit të vetë. Për një muaj hëne (diku 28 ditë), hëna bënë një qarkë rreth tokës dhe brenda një viti, toka bënë një qarkë rreth diellit.''
Line 111 ⟶ 104:
 
{{dygishta}} '''A ka toka magnet?'''
{{dygishta}} Me siguri po, të shpërdarë vende vende. Në qendër të tokës është shumë nxehtë. Në bërthamën e tokës edhe magneti e edhe metalet tjera që kanë vetit tërheqëse si magneti shkrihen dhe e humbin atë veti. Kjo do të thotë se ajo në qendër nuk ka magnet si e njohim ne.
 
''Fusha magnetike e tokës depërtonë disa mija kilometra në gjithësi. Edhe kjo fushë ka po si mageti polin veriorë dhe polin jugorë.''
 
{{dygishta}} '''Fushë magnetike pa magnet!'''
{{dygishta}} Planeti ynë sjellet si një dinamo. Gjatë lëvizjeve në brendin e saj krijohen rrymime të elektroneve pra rryma elektrke e cila krijon një fushë magetike me polin verior dhe polin jugorë - ngjajshëm me magnetin që e njohim ne. Këtë fushë magnetik gjeografët e masin në periudha të rregullta kohore (çdo 5-10 vite).
 
{{dygishta}} '''Çfar hapësire mbulon kjo fushë?'''
{{dygishta}} Po e mbulonë tokën dhe e tejkalon atë, duke depërtuar në brendi të gjithësis diku rreth 60 000 kilometra. Po si planety ynë, edhe trupat tjerë qiellorë si yjet e planetet tjera kanë fushat e tyre magnetike.
 
{{dygishta}} '''Ku gjendet ujëdhesa e magnetit?'''
{{dygishta}} Para bregdetit të njësis shtetrore australiane ''Queensland'' (lexo: Kuinslend). Zbuluesi i saj ''James Cook'' (lexo: Xhems Kuk) e pagëzojë me këtë emër në vitin 1770. Ai kishte vendosur për këtë pasi që kishte menduar gabimisht se xehet e hekurit shkaktonin shmangjen në mes vijës detare në hartë dhe busullës së anijes.
 
{{dygishta}} '''Ku ndodhet poli magnetik?'''
{{dygishta}} Si pasojë e ndryshimeve në fushen magnetike të tokës edhe vendi i polit magnetik ndryshon. Në kohën tonë, polet magnetike gjenden afër poleve gjeografike të tokës. Poli magnetik veriorë ndodhet në pjesen veriore të Kanadës ndërsa ai jugorë ndodhet në kontinetin antaktikë. Kjo nuk ishte gjithnjë kështu. Bie fjala, para 450 milion viteve, poli magnetik jugor ndodhej, krejt diku tjetë - në shkretirën e sotit që ne e quajmë Sahara.
 
{{dygishta}} '''Mund të i ndërrojnë polet vendet ndërmjet veti?'''
{{dygishta}} Polet e shufrës së magnetit mbesin gjithënjë në kahë të njëjtë. Kjo nuk vlenë për polet magnetike të tokës. Për dallim, polet magnetike të tokës i ndërrojnë vendet ndërmjet veti çdo 200 000 deri 300 000 vite. Mendohet se shkaktare e këtij ndërrimi janë lëvizjet e brendëshme dhe atë të rrotulimeve të ngadalshme të bërthamës dhe rrotullimeve më të shpejta të mantelit të tokës.
 
{{dygishta}} '''D.m.th dielli po e ngrejka tokën si me magnet!'''
{{dygishta}} Kështu mendonte edhe një mjekë i mbretëreshës së Britanisë së Madhe. Mjeku i quajtur ''William Gilbert (1540-1603)'' (lexo: Viliam Gilbert) që i shërbente mbretëreshës Elizabetes së parë, ishte shumë i interesuar për fushën magnetike. Kështu ai erdhë në përfundim se toka është një magnet i madh (çka edhe është e vërtet) dhe lëvizte për rreth diellit nga forcat e fushës magnetike të diellit (çka nuk është e vërtet).
 
{{dygishta}} '''Çka tregon akrepi i busullës?'''
{{dygishta}} Akrepi i busullës, në të vërtet nuk e tregon polin veriorë gjeografikë por vetë polin veriorë magnetikë të tokës. Në mes të këtyre dy poleve janë dallime të mëdha matëse për ditët tona.
 
''Ndryshimin ndërmjet polit verior gjeografik dhe ati magnetik shkencëtarët dhe ekspertët e quajnë Deklinacion.''
Marrë nga "https://sq.wikibooks.org/wiki/Tokajon/Planeti"