Tokajon/Planeti/1: Dallime mes rishikimesh
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Rreshti 51:
: '''Çka është gjeografia ?'''
</div>
{{dygishta}}Gjeografia është një kënd i gjuhës ku gjërat dhe ndodhitë që kanë të bëjnë me vetit e tokës emërtohen e klasifikohen sipas një logjike të caktuar. Me një fjalë gjeografia është një shkencë që merret me vetit e tokës. Gjeografët studiojnë hapsirën e tokës dhe lidhjet e saj me njeriun, kafshët dhe bimët. Kërkohen njohuri për lumenjë e shketrira, për ndërtimin e qyteteve e ndryshimet e sipërfaqes së tokës nga dora e njeriut e nga vetë natyra. Lëmi të posaqme të saj janë vegjetacioni (përhapja e bimëve) apo hartimi i oqeanëve, shkenca mbi detin dhe sipërfaqen nën det.
{{dygishta}} '''Si punojnë gjeografët?'''
{{dygishta}} Ata udhëtojnë shumë nëpër botë, bëjnë këkime për format mbi sipërfaq, pyesin njerzit për mënyrat e jetesës së tyre, dhe shënimet e mbledhura i hartojnë në letër. Gjeografët gjatë punës së tyre shfrytëzojnë edhe mjete teknike si për shembull fotografi të bëra nga fluturimi e sipër, satelitët apo radarët e ndryshë. Me këto mjete ata bëjnë matjete e tyre të cilat na paraqesin neve në harta dhe hartime të tyre mbi tokën. Po ashtu gjeografët vien në pyetje në zgjerimin e qyteteve. Me ndihmen e hartave të tyre inxhinierët marrin vendime të rëndësishme.
{{dygishta}} '''Kush ishte i pari gjeograf?'''
{{dygishta}} Kush ishte i pari gjeograf? Po kur e marrim se gjeografia është një shkencë, pra ka një logjikë të caktuar, atëherë gjeografët e parë duket të vijnë nga Greqia antike. Këta që para 2500 vitete filluan të punonin në këtë drejtim. Fjala gjeografi vije nga greqishtja e lashtë dhe d.m.th "hartimi i tokës". Grekët e lashtë gjatë udhëtimeve të tyre shkruanin hartime në të cilat bënin përshkrimin e vendeve që i vizitonin dhe përshkrimin e njerzve që jetonin në ato vende.
{{dygishta}} '''Kush ishte gjeografi më i madh në antikë?'''
{{dygishta}} Me kalimin e kohës përshkrimet e bëra në hartime filluan të njehësohen. Kështu hartimet tani i bënin më shumë gjeografët. Ndër këta gjeografë, në kohën antike, më i njohuri ishte gjeografi Ptolimeu i Aleksandrisë. Hartat e botës që i kishte përpiluar Ptolimeu dy shekuj para erës sonë, janë përdorur për disa shekuj pas vdekjes së tij. Sido që të jetë kënë, këto harta nuk kanë qenë të sakta por logjiken e sotit.
{{dygishta}} '''Kur e kanë matë tokën?'''
{{dygishta}} Kurr, po, kanë paraqitur parallogari. Kështu diku 200 vite para erës sonë, i dituri i greqisë së lashtë Eratosteni e parallogariti se sa largë është rrethë e rrotull tokës. Ai llogarin e bëri duke u bazuar që rrezet e dielli binin nën kënde të ndryshme në vende të ndryshme distancen e të cilave e dinte. Nga ky dallim i këndeve me ndihmen e metodave gjeometrike ai nxorri se largësia duhej të ishte 252 000 stadiume (diku 46 000 kilometra). Sipas parallogarive që kemi sot kjo largësi është 40 075 kilometra.
{{dygishta}} '''Kur janë dalë hartat e para
{{dygishta}} Copa në të cilat njerzit kanë vizatuar vendbanimet e tyre duket që i kanë bërë që para 5000 viteve. Në rërë me siguri edhe më parë. Në një pllakë lloçi babilonase, e vjetër diku 2500, e gjetur në Irakun e sotëshëm, është e vizatuar një lumë me male ëranashë tij. Po në atë kohë, edhe egjiptjanët përpilonin harta. Nili vërshonte sipërfaqet e arave e ndryshonte atë, përkëtë egjiptanët ishin të detyruar të përpilonin harta.
{{dygishta}} '''Cili shpiku gjatësin e gjërësin gjegrafike?'''
{{dygishta}} Kur shikojmë hartat, shohim që bi to është e vizatuar një rrjetë. Vijat e rrathëve të rrjetës, nga perendimi shkojnë në lindje dhe nga veiu në jug. Gjeografët këto i quajnë paralele dhe meridiane. Me ndihmen e këtyre vijave gjatë studimit lehtësohet gjetja e një vendi të caktuar në hartë. A po, i pari ishte Ptolemeu. Ai hartat në hartat e tij vizatonte rrjeta të tilla të cilat pasqyonin gjërsin e gjatësin gjeografike.
{{dygishta}} '''Po çka paraqesin këto gjajtësi e gjërësi?'''
{{dygishta}} Një shkallë (<math>\scriptstyle {\mathrm {1^\circ}}</math>) në hartë është një pesë prej 360 pjesëve të tokës (<math>\scriptstyle {\mathrm { \frac{1}{360}}}</math> e tokës ose 1/360 e tokës). Paralelet d.m.th vijat e gjatësisë, lidhin polet ndërsa meridianet shkojnë duke u zvogluar dhe janë paralel me ekuadorin deri te polet.
{{dygishta}} '''Çka është shkalla e hartës?'''
{{dygishta}} Harta është copë e vogël letre e cila pasqyron një copë të madhe toke. Ajo për të pasqyruar sa më saktë duhet të jetë besnike ndaj përmasave të origjinalit. Për të arritur këtë, shkencëtarët kanë njehësuar shkallën e hartës. Nëse dëshirojmë të përpilojmë një hartë gjeografike së pari duhet të kemë parasysh shkallën e saj. Kjo krijohet duke marrë p.sh.: 75 kilometra të natyrës për 1 centimetër të hartës. Dhe këtë shkallë e shkruajmë në harë si 1:75 000 000. Kështu lexuesi i hartës e ka lehtë të kuptojë. Për ndryshe, një hartë me përmasa natyrore do të ishte shumë e madhe.
{{dygishta}} '''Kur është bërë hartimi i Amerikës?'''
{{dygishta}} Hartimi i lirë apo hartimi gjeografik (sipas logjikes së gjeografëve}, i kontinetit të Amerikës nga evropianët deri në kohën para vitit 1500 nuk ka ekzistuar. Amerika ishte e panjohur deri kur Kolumbo dhe detarë tjerë në vitin 1492 ja arritën të kapërcejnë oqeanin atlantik. Pas kësaj menjëherë u dhanë pas tyre përpiluesit e hartave për të bërë hartimin gjeografik të amerikës.
{{dygishta}} '''Pse harta e antike e turbullojë mendjen e Kolumbos?'''
{{dygishta}} Harta që kishte përpiluar Ptolimeu në mes të evropës dhe kinës, tregonte një detë të ngushtë. Kur Kolumbo hyri në brendi të sipërfaqës së detit më 1492, duke menduar të kapërcente këtë detë të ngusht e kështu të mbërrinte në brigjet e Kinës, ai para veti pa diçka tjetër.
{{dygishta}} '''Kur doli harta e parë detare?'''
{{dygishta}} Hartat e para detare filluan të përpilohen në shekullin e XII-të, në Evropë. Ato harta tregonin brigjet e mesdheut me një sakësi të madhe. Në to ishtin të dukshme gjirët dhe daljet e tokës në det. Lidhjet e portave detare ishin të paraqitura me ndihmen e vijave që krijonin një rrjetë. Në bazë të këtij rrjeti detarë detarët lundronin dhe gjenin portat në brigjet mesdheut.
{{dygishta}} '''Si paraqiten gropat e kodrat në hartë?'''
{{dygishta}} Lartësitë dhe thellësitë është pakësa vështirë të paraqiten në letër. Mirëpo me marrëveshje ndërmjet njerzëve edhe kjo është e mundëshme. Kështu sipas marrëveshjes përdoren noanca të ngjyrave që simbolizojnë lartësira të caktuara, apo vizatohen izobaret e izotopet për të cilat më tepër ju njofton "Gjeograf eksperti".
<font face="Peinaud" size="4" color="blue">
| |||