Dua të di/Elementet: Dallime mes rishikimesh
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Rreshti 5:
{|class="wikitable" width="100%" style="background-color:white; color:white ; font-size:100%;"
|
: {{w|Elementi kimik|Elementi}} është një {{w|lënda|lëndë}} e përbërë nga {{w|atomet}} të një lloji. Të gjitha atomet e një elementi kanë të njëjtin {{w|atomi#Nurmi rendorë|numër rendorë}} (numri i atomit); është e pamundur që një element të ndahet në pjesë me veti të ndryshme {{w|kimia|kimike}}.
: '''Sa elemente ka ?'''
: Në {{w|natyra|natyrë}} deri më tani janë gjetur 92 elemente. Elemente tjera janë krijuar në
: '''Cilët janë elementet më të shpeshta në tokë ?'''
: Elementi më i shpeshtë në {{w|Toka|planetin tonë}} është {{w|oksigjeni}} i cili përbënë 50 për qind të {{w|masa|masës}}. Pas oksigjenit në natyrën e afërt që na rrethon, hasim
<center>''"Oksigjeni është elementi më i shpeshtë në tokë, sasia më e madhe e tij gjendet në {{w|Oqeani|oqeane}}"'' </center>
: '''Cili është elementi më i rrallë ?'''
: Elementi më i rrallë natyrorë është elementi {{w|Astatin}}. Krijohet gjatë shpërbërjes së elementit radioaktiv të
: '''Çka është minerali ?'''
: Shumica e elementeve kimike reagojnë shumë lehtë kur bien në kontakt me elementet tjera, ashtu që është shumë vështirë që në natyrë të gjendet në formë të pastër, për këtë i gjejmë në forma të bashkë
: '''Çka ka qenë fillimi i të gjithave gjërave ?'''
: {{w|Filozofi}} i {{w|Greqia antike|Greqisë antike}}, {{w|Talesi i Miletit}} që jetoi rreth 640 vite para kohës sonë, besonte se gjitha lëndët vijën nga {{w|uji}}, dhe uji ishte fillimi i gjitha gjërave. Mendim gjenial për atë kohë, por ka edhe më mirë. {{w|Herakliti}} jetoi rreth viteve 500 para erës sonë, thoshe {{w|zjarri}}, zjarri është fillimi i të gjithave. Ka mundur të shprehej edhe më mirë por a do ta kuptonte ndokush ? Filozofët tjerë besonin se {{w|ajri}} është fillimi i të gjithave. {{w|Aristoteli}} (384-322 p. e. sonë) erdh deri te përfundimi se janë katër elemente :
: '''Kujë i thoshin "element" kimistët e vjetër ?'''
: Në {{w|mesjeta|mesjetë}} {{w|kimistët}} besonin që gjitha {{w|lënda|lëndët}} janë të përbëra nga tri elemente. Këto elemente ishin {{w|Kripa}}, {{w|Sulfuri}} dhe {{w|Merkuri}}(Zhiva), ku sulfuri merrej si elementi i zjarrit. Ata besonin se {{w|ari}} është i bërë nga elementet e pastra të merkurit dhe sulfurit. Metalet tjera më pak të çmueshme kishin sulfur të pa pastër.
: <center>''"Në mesjetë, kimistët ëndërronin që nga metalet e zhyera të fitonin ari"'' </center>
: '''Çka ishte "guri i diturisë" ?'''
: {{w|Kimistët e mesjetës}} {{w|ëndrra|ëndërronin}} që të gjenin udhën për të shndërruar nga {{w|teneqja|teneqet}} ari të pastër. Për këtë dikush kishte thënë se ekziston udha, një {{w|substanca|substancë}} e tretë magjike dhe e quajti {{w|guri i diturisë}}.
: '''Kur janë gjetur pjesa më e madhe e elementeve ?'''
: Disa elemente si {{w|bakri}}, {{w|ari}} dhe {{w|hekuri}} janë të njohura që nga {{w|historia|para historia}}. Mirëpo shumica e tyre në formë të izoluar (të pastër) është zbuluar vonë, në 200 vitet e fundit. Deri në vitin
: '''Çka është sistemi periodik i elementeve ?'''
: Deri në shekullin XVII njerëzimi kishte mbledhur njohuri të mëdha për elementet dhe më {{w|1860}}, shkencëtarëve ju bie në {{w|syri|sy}} që disa grupe të elementeve kishin "marrëdhënie familjare". Këto grupe me marrëdhënie të ngjashme si ato {{w|familja|familjare}} i plasuan në një {{w|tabela|tabelë}} të cilën e quajtën {{w|sistemi periodik i elementeve}}. Kimisti {{w|rusët|rus}} {{w|Dimitri Mendelej}} krijoj një tabelë më {{w|1870}}. Tabela e tij kishte zbrazëtira, mirëpo ishte e çartë se elementet ekzistojnë mirëpo ende nuk kishin arritur të zbulohen. Sistem periodik ka 18 {{w|shtylla}}. Vetit e elementeve të këtyre shtyllave janë në varshmëri periodike me {{w|rreshti|rreshtin}} e elementeve e shtyllave në {{w|niveli|nivelin}} {{w|horizonti|horizontal}}.
: '''A ka elemente që nuk kanë vend në sistemin periodik ?'''
: Në fund, në
: '''Sa
: Kimisti {{w|anglezët|anglez}} {{w|Humfri Davi}} (778-1829) ka zbuluar gjashtë elemente kimike të cilët janë :
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
: Gjendjet agregate ?
</div>
: '''A janë gjitha mineralet të ngurta ?'''
: Për veç
: '''A mund të shihet gazi ?'''
: Edhe po edhe jo. Shumica e {{w|gazi|gazrave}} janë të padukshëm sepse molekulat e tyre janë të shpërndara dhe masa e gazit është e rrallë. Mirëpo gazi mund të shndërrohet në lëngë nëse atë e {{w|ftohja|ftohim}} dhe kështu mund edhe të shihet.
: '''Pse pikat e shiut kanë formën e dardhës ?'''
: Në {{w|toka|tokë}}, {{w|shiu|pikat e shiut}} nuk janë të rrumbullakëta, sepse {{w|gravitacioni}}, pra {{w|fuqia}} tërheqëse e tokës ndikon në formën e pikës së shiut. Shiko ujin që rrjedhë nga {{w|kroi|kroi}} dhe do të shohësh që pikat e kanë formën e ardhës. Po e njëjta ndodh edhe me pikat e shiut.
: '''Është qelqi i ngurtë ?'''
: {{w|Qelqi}} është masë shembullore që na tregon se si është puna me
: '''Çka është puna e gazeve ?'''
: {{w|Robert Bojl}} më {{w|1662}} bëri një zbulim të rëndësishëm në lidhje me {{w|gazi|vetit e gazrave}}. Ai zbulojë që disa gazra kanë veti të tillë që nëse në një {{w|ena|enë}} fusim gazë e mbyllim me një {{w|kapaku|kapak}} dhe këtë enë e vëmë në një pllakë nxehëse atëherë do të vërejmë që:
: '''Pse pëlcet balloni kur ta shtrëngojmë ?'''
: Hë, kur të fryjmë
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
: '''Reaksionet Kimike ?'''
</div>
: '''Çka është katalizatori ?'''
: {{w|Katalizatori}} kimik është një substancë kimike që
: '''Çka është djegia ?'''
: {{w|Djegia}} në reaksionet kimike është një reaksion ndërmjet gazit dhe substancave tjera kimike. Kur {{w|hekuri}} bie në kontakt me oksigjenin e ajrit, {{w|ndryshku|ndryshket}}. ky është oksidim i ngadalshëm. Djegia është një formë tjetër e rrëmbyeshme e
: '''Pse i duhen flakës dy gaze ?'''
: Kur të digjet një gazë krijohet {{w|flaka}}. Mirëpo që flaka të {{w|vala|valojë}} i nevojite një gazë i dytë që ta majë të ndezur. Flaka e
: '''Si e kanë bërë përpara sapunin ?'''
: {{w|Sapuni}} është prodhuar për para mijëra viteve nga yndyra e {{w|kafshët|kafshëve}} dhe {{w|hiri}} i {{w|druri|drunjve}}. Nga hiri i drunjve fitohej një masë e cila hynë në reaksion me yndyrën. Këto dy masa futeshin në një enë dhe formonin një {{w|brumi|brumë}} i cili nxehej. {{w|Zierja}} e sapunit ishte një punë e fëlliqtë, dhe njerëzit ankoheshin për erën e rëndë.
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
: '''Kimia organike ?'''
</div>
: '''Nga çka përbëhen diamantet ?'''
: {{w|Diamantet}} janë një formë e lëndës së
: '''Sa dyoksid karbon ka në ajër ?'''
: {{w|Ajri}} ka diku rreth 0,03 për qind {{w|dyoksid karbon}}. kjo përqindje e vogël është shumë e rëndësishme për jetën e {{w|bimët|bimëve}}. Dyoksid karboni gjendet i {{w|tretja|tretur}} edhe në ujë apo mund të fitohet nga {{w|guri gëlqerorë|gurët gëlqerorë}}.
: '''Shtëpia e kafshëve, nga cila lëndë përbëhen ?'''
: {{w|Kocka}} e jashtme e kafshëve të detit si e
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:em; text-align:left;">
: '''Thartësira dhe kripërat ?'''
Rreshti 95:
</div>
: '''Çka metali ?'''
: Elementet kimike mund të ndahen në dy grupe thelbësore: {{w|Metale}} dhe {{w|jo metale}}. Metalet mund të {{w|polarizimi|polarizohen}} apo të fërkohen për të shndritur, zakonisht {{w|përçimi|përçojnë}} lehtë {{w|rryma elektrike|rrymën elektrike}}, nxehtësinë dhe janë shumë të forta (të ngurta). Metalet mund të rrahën ({{w|farkëtari}}) për të marrë forma të ndryshme ose të nxirret një {{w|fija|fije}} {{w|teli}}. Më shumë se 70 elemente nga të gjitha elementet e njohura janë metale.
: '''Cili metal gjendet më së shpeshti në planetin tonë ?'''
: Metali me përqindjen më të madhe të
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
: '''Gazi ?'''
</div>
: '''Cilin gazë e gjejmë në ajër ?'''
: Rreth 78 për qind e ajrit (sipas
: '''Çka është ajri i lëngët ?'''
: Kur ajri nën shtypje ftohet nën temperaturën rreth 200 gradë celsius, ai shndërrohet në një lëngët të {{w|tejdukshmëria|tejdukshëm}}. Me nxehjen e këtij lëngu ngadalë-dal në temperatura të ndryshme fitojmë gazet përbërëse të tij dhe kështu mund të gjejmë formën e
: '''Cili gazë i shtynë lëngjet të gufojnë ?'''
:
: '''Cilit gaz i vije era kur prishen
: Është gazi i ujit të sulfurit ai që të {{w|paritmja|parit}} {{w|hunda|hundët}}. Ky gazë e ka erën tipike të një bombë ngulfateshe.
: '''
: Një gazë që {{w|kirurgu|kirurgët}} dhe {{w|dentisti|dentistët}} e përdornin për {{w|mpirja|mpirje}} të {{w|pacienti|pacientëve}}, kishte edhe një {{w|efekti|efekt}}, i bënte pacientët të {{w|qeshja|qeshnin}} me gaz. Po, po me gaz, ju ka dal gazi. Ky gazë quhet {{w|Districk}} - një monoksid i nitrogjenit N<sub>2</sub>O.
| width="300px"|
|}
|