Dua të di/Elementet: Dallime mes rishikimesh

:      {{w|Elementi kimik|Elementi}} është një {{w|lënda|lëndë}} e përbërë nga {{w|atomet}} të një lloji. Të gjitha atomet e një elementi kanë të njëjtin {{w|atomi#Nurmi rendorë|numër rendorë}} (numri i atomit); është e pamundur që një element të ndahet në pjesë me veti të ndryshme {{w|kimia|kimike}}.

:      Në {{w|natyra|natyrë}} deri më tani janë gjetur 92 elemente. Elemente tjera janë krijuar në latoret{{w|Laboratori|laboret}} me metoda të {{w|Fizika bërthamore|fizikës bërthamore}}. Deri më tani shkencëtarët kanë {{w|izolimi|izoluar}} 109 elemente.

:      Elementi më i shpeshtë në {{w|Toka|planetin tonë}} është {{w|oksigjeni}} i cili përbënë 50 për qind të {{w|masa|masës}}. Pas oksigjenit në natyrën e afërt që na rrethon, hasim silicin{{w|silici}}n që merr pjesë në peshën e tokës me 28 për qind.

<center>''"Oksigjeni është elementi më i shpeshtë në tokë, sasia më e madhe e tij gjendet në {{w|Oqeani|oqeane}}"'' </center>

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Elementi më i rrallë natyrorë është elementi {{w|Astatin}}. Krijohet gjatë shpërbërjes së elementit radioaktiv të Uranit{{w|Urani}}t. Elementi Astatin është shumë {{w|labiliteti|labialë}} (i pa kontrollueshëm), njerëzit janë në gjendje që të prodhojnë këtë element.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Shumica e elementeve kimike reagojnë shumë lehtë kur bien në kontakt me elementet tjera, ashtu që është shumë vështirë që në natyrë të gjendet në formë të pastër, për këtë i gjejmë në forma të bashkë -dyzimeve me elementet tjera. Elementet e tilla kombinohen ndërmjet veti dhe formojnë {{w|mineralet}}. Deri më tani janë të njohura diku 3000 minerale.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Filozofi}} i {{w|Greqia antike|Greqisë antike}}, {{w|Talesi i Miletit}} që jetoi rreth 640 vite para kohës sonë, besonte se gjitha lëndët vijën nga {{w|uji}}, dhe uji ishte fillimi i gjitha gjërave. Mendim gjenial për atë kohë, por ka edhe më mirë. {{w|Herakliti}} jetoi rreth viteve 500 para erës sonë, thoshe {{w|zjarri}}, zjarri është fillimi i të gjithave. Ka mundur të shprehej edhe më mirë por a do ta kuptonte ndokush ? Filozofët tjerë besonin se {{w|ajri}} është fillimi i të gjithave. {{w|Aristoteli}} (384-322 p. e. sonë) erdh deri te përfundimi se janë katër elemente :&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Zjarri, Ajri, {{w|Toka}} dhe Uji. Në të vërtet as kush nuk e di, apo më mirë të themi nuk mund të ju vërtetoj të tjerëve.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Në {{w|mesjeta|mesjetë}} {{w|kimistët}} besonin që gjitha {{w|lënda|lëndët}} janë të përbëra nga tri elemente. Këto elemente ishin {{w|Kripa}}, {{w|Sulfuri}} dhe {{w|Merkuri}}(Zhiva), ku sulfuri merrej si elementi i zjarrit. Ata besonin se {{w|ari}} është i bërë nga elementet e pastra të merkurit dhe sulfurit. Metalet tjera më pak të çmueshme kishin sulfur të pa pastër.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <center>''"Në mesjetë, kimistët ëndërronin që nga metalet e zhyera të fitonin ari"'' </center>

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Kimistët e mesjetës}} {{w|ëndrra|ëndërronin}} që të gjenin udhën për të shndërruar nga {{w|teneqja|teneqet}} ari të pastër. Për këtë dikush kishte thënë se ekziston udha, një {{w|substanca|substancë}} e tretë magjike dhe e quajti {{w|guri i diturisë}}. Aventurat{{w|Aventura}}t për gjetjen e gurit të diturisë kishin filluar, por gurin kurrë nuk u gjetë, sepse nuk ka. A ka gur të tillë ? Ata që e kanë pa nuk dinë të tregojnë, ata që nuk e kanë pa nuk e dinë që {{w|ekzstenca|ekziston}}? Por një gjë dihet, se {{w|gjurmimi}} i tij na ka mësuar shumë.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Disa elemente si {{w|bakri}}, {{w|ari}} dhe {{w|hekuri}} janë të njohura që nga {{w|historia|para historia}}. Mirëpo shumica e tyre në formë të izoluar (të pastër) është zbuluar vonë, në 200 vitet e fundit. Deri në vitin 1301930 kanë qenë të njohura 50 elemente. Elementet me numrat rendor 93 deri 109 janë zbuluar pas 1940-ve.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Deri në shekullin XVII njerëzimi kishte mbledhur njohuri të mëdha për elementet dhe më {{w|1860}}, shkencëtarëve ju bie në {{w|syri|sy}} që disa grupe të elementeve kishin "marrëdhënie familjare". Këto grupe me marrëdhënie të ngjashme si ato {{w|familja|familjare}} i plasuan në një {{w|tabela|tabelë}} të cilën e quajtën {{w|sistemi periodik i elementeve}}. Kimisti {{w|rusët|rus}} {{w|Dimitri Mendelej}} krijoj një tabelë më {{w|1870}}. Tabela e tij kishte zbrazëtira, mirëpo ishte e çartë se elementet ekzistojnë mirëpo ende nuk kishin arritur të zbulohen. Sistem periodik ka 18 {{w|shtylla}}. Vetit e elementeve të këtyre shtyllave janë në varshmëri periodike me {{w|rreshti|rreshtin}} e elementeve e shtyllave në {{w|niveli|nivelin}} {{w|horizonti|horizontal}}.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Në fund, në bazamentin{{w|bazamenti}}n e tabelës së sistemit periodik gjenden dy pjesë me elemente të cilat janë pak si më ndryshe. Elementet me numrat 58 deri 71 thirren {{w|tok e rrallë}} apo {{w|toksinet|toksine}}. Ndërsa elementet nga 90 deri 103 thirren si {{w|alkaidet|alkaide}}.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Sa elëmeneteelemente ka zbuluar Humfri Davi ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Kimisti {{w|anglezët|anglez}} {{w|Humfri Davi}} (778-1829) ka zbuluar gjashtë elemente kimike të cilët janë :&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|bori}}, {{w|natriumi}}, {{w|magnezi}}, {{w|kaliumi}}, {{w|kalciumi}} dhe {{w|bariumi}}. Mirëpo Davi është më i njohur në botë për shpikjen e një llampe{{w|llamba|llambe}} për sigurinë e {{w|minatorët|minatorëve}}, llampëllambë e cila dhe u thirr sipas emrit të tij.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Për veç ujit{{w|uji}}t dhe merkurit{{w|merkuri}}t, që janë {{w|lënda|lëndë}} të {{w|lëngu|lëngëta}}, të gjitha mineralet e njohura deri më tani (3000 lloje) gjenden në {{w|Gjendja agregate|gjendje të ngurtë}}.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Edhe po edhe jo. Shumica e {{w|gazi|gazrave}} janë të padukshëm sepse molekulat e tyre janë të shpërndara dhe masa e gazit është e rrallë. Mirëpo gazi mund të shndërrohet në lëngë nëse atë e {{w|ftohja|ftohim}} dhe kështu mund edhe të shihet.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Në {{w|toka|tokë}}, {{w|shiu|pikat e shiut}} nuk janë të rrumbullakëta, sepse {{w|gravitacioni}}, pra {{w|fuqia}} tërheqëse e tokës ndikon në formën e pikës së shiut. Shiko ujin që rrjedhë nga {{w|kroi|kroi}} dhe do të shohësh që pikat e kanë formën e ardhës. Po e njëjta ndodh edhe me pikat e shiut.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Qelqi}} është masë shembullore që na tregon se si është puna me masat{{w|masa}}t në gjendje të ngurtë. Masat, vërtet të ngurta kanë një {{w|pika e shkrirjes|pikë shkrirje}} nga e cila fillojnë të shndërrohen në {{w|lëngu|lëngë}}. Mirëpo qelqi ka një dukuri tjetër, ai nuk ka pikë të shkrirjes, kur të nxehet qelqi zbutet e zbutet, por as se si nuk bëhet lëngë dhe nuk mund të vërehet një pikë e shkrirjes.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Robert Bojl}} më {{w|1662}} bëri një zbulim të rëndësishëm në lidhje me {{w|gazi|vetit e gazrave}}. Ai zbulojë që disa gazra kanë veti të tillë që nëse në një {{w|ena|enë}} fusim gazë e mbyllim me një {{w|kapaku|kapak}} dhe këtë enë e vëmë në një pllakë nxehëse atëherë do të vërejmë që:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; nëse e mbajmë {{w|temperatura|temperaturën}} {{w|konstant}} dhe e rritim {{w|shtypja|shtypjen}} për dy herë, në enë do të zvogëlohet {{w|vëllimi}} i gazit për gjysmë; nëse e mbajmë temperaturën konstant dhe zvogëlojmë shtypjen përgjysmë do të dyfishohet vëllimi i gazit. Nga kjo ditë për këtë dukuri thuhet {{w|ligji i Bojlit}}.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Hë, kur të fryjmë ballonin{{w|balloni}}n rritet vëllimi i gazit (në këtë rast i ajrit) dhe kur të shtrëngojmë ballonin rritet shtypja e ajrit dhe vije {{w|momenti}} kur balloni nuk duron më dhe {{w|pëlcitja|pëlcet}}. Ky {{w|eksperimenti|eksperiment}} është {{w|demonstrimi}} {{w|praktika|praktikë}} i ligjit të Bojlit.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Katalizatori}} kimik është një substancë kimike që përshpejtësonëpërshpejton ({{w|nxitimi|nxiton}}) një {{w|reaksioni kimik|reaksion kimik}} pa ndryshuar vetë veten apo bërë pjesë e reaksionit. {{w|Hyrja|Hyn}} dhe {{w|dalja|del}} pa një therr, si thotë populli. {{w|Nikeli}} mund të përdoret për të ndihmuar reaksionin në mes të oksigjenit{{w|oksigjeni}}t dhe mono-karbonit gjatë të cilit fitohet {{w|metani|metan}} dhe {{w|dyoksid karboni}}.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Djegia}} në reaksionet kimike është një reaksion ndërmjet gazit dhe substancave tjera kimike. Kur {{w|hekuri}} bie në kontakt me oksigjenin e ajrit, {{w|ndryshku|ndryshket}}. ky është oksidim i ngadalshëm. Djegia është një formë tjetër e rrëmbyeshme e oksidimit{{w|oksidimi}}t që krijon {{w|drita|dritë}} dhe {{w|nxehtësia|nxehtësi}}. Pa ajër nuk mund të ketë djegie.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Kur të digjet një gazë krijohet {{w|flaka}}. Mirëpo që flaka të {{w|vala|valojë}} i nevojite një gazë i dytë që ta majë të ndezur. Flaka e qiriut{{w|qiriu}}t {{w|avulli|avullon}} {{w|yndyra|yndyrën}} e qiriut dhe e shndërron në gaz, dhe oksigjeni i ajrit e mbanë në jetë. Po të fusni një qiri të ndezur nën një {{w|gota|gotë}} do të shihni se si ngadalë do të shuhet jeta e flakës (harxhohet oksigjeni).

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Sapuni}} është prodhuar për para mijëra viteve nga yndyra e {{w|kafshët|kafshëve}} dhe {{w|hiri}} i {{w|druri|drunjve}}. Nga hiri i drunjve fitohej një masë e cila hynë në reaksion me yndyrën. Këto dy masa futeshin në një enë dhe formonin një {{w|brumi|brumë}} i cili nxehej. {{w|Zierja}} e sapunit ishte një punë e fëlliqtë, dhe njerëzit ankoheshin për erën e rëndë.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Diamantet}} janë një formë e lëndës së karbonit{{w|karboni}}t. Diamanti është materiali më i fortë i njohur për njeriun. Diamantet natyrore të pa {{w|përpunimi|përpunuar}} kanë {{w|ngjyra|ngjyrë}} të mbylltë dhe nuk janë ashtu magjepsë me ndriçimin{{w|ndriçimi}}n e {{w|shkëlqimi}}n e tyre. {{w|Magjia}} e diamanti, shkëlqimi që i "rrëmben njeriut syrin" në të vërtet është puna e njeriut me diamantin. Këtu gjënë zbatim, fjalë për fjalë thënia popullore "nga guri i thatë të bësh para".

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Ajri}} ka diku rreth 0,03 për qind {{w|dyoksid karbon}}. kjo përqindje e vogël është shumë e rëndësishme për jetën e {{w|bimët|bimëve}}. Dyoksid karboni gjendet i {{w|tretja|tretur}} edhe në ujë apo mund të fitohet nga {{w|guri gëlqerorë|gurët gëlqerorë}}.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Kocka}} e jashtme e kafshëve të detit si e guacave{{w|guaca}}ve, është e bërë nga lidhje dhe {{w|bashkë dyzimi|bashkë dyzime}} të karbonit{{w|karboni}}t që thirren karbonate. Karbonatet janë lidhje të karbonit me oksigjenin dhe metale. Gurët gëlqerorë janë në masë të madhe {{w|mbeturina}} të kafshëve që bartnin "shtëpinë" me vete, të ngordhura shumë më parë.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Elementet kimike mund të ndahen në dy grupe thelbësore: {{w|Metale}} dhe {{w|jo metale}}. Metalet mund të {{w|polarizimi|polarizohen}} apo të fërkohen për të shndritur, zakonisht {{w|përçimi|përçojnë}} lehtë {{w|rryma elektrike|rrymën elektrike}}, nxehtësinë dhe janë shumë të forta (të ngurta). Metalet mund të rrahën ({{w|farkëtari}}) për të marrë forma të ndryshme ose të nxirret një {{w|fija|fije}} {{w|teli}}. Më shumë se 70 elemente nga të gjitha elementet e njohura janë metale.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Metali me përqindjen më të madhe të globit{{w|globi}}t të tokës është {{w|Alumini}}, që përbën 8 për qind të masës së tokës. Nuk mund të gjendet si i pastër, por në bashkë dyzime siç është {{w|boksiti}}. Sasia më e madhe e njohur deri më tani gjendet në {{w|Afrika jugore|Afrikën jugore}}, {{w|Australi}} dhe në {{w|Karibi}}.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Rreth 78 për qind e ajrit (sipas vëllimit{{w|vëllimi}}t) përbëhet nga {{w|nitrogjeni}}. Rreth 21 për qind nga oksigjeni dhe pjesa tjetër përbëhet nga dyoksid karboni, {{w|heliumi}} dhe gazrat tjera.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Kur ajri nën shtypje ftohet nën temperaturën rreth 200 gradë celsius, ai shndërrohet në një lëngët të {{w|tejdukshmëria|tejdukshëm}}. Me nxehjen e këtij lëngu ngadalë-dal në temperatura të ndryshme fitojmë gazet përbërëse të tij dhe kështu mund të gjejmë formën e patërpastër të tij.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Floskat{{w|Floska}}t në lëngje që ne pimë janë gaz i dyoksid karbonit.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Cilit gaz i vije era kur prishen vetëvezët ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Është gazi i ujit të sulfurit ai që të {{w|paritmja|parit}} {{w|hunda|hundët}}. Ky gazë e ka erën tipike të një bombë ngulfateshe.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Cili gazëPse na bën tëdel qeshimgazi ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Një gazë që {{w|kirurgu|kirurgët}} dhe {{w|dentisti|dentistët}} e përdornin për {{w|mpirja|mpirje}} të {{w|pacienti|pacientëve}}, kishte edhe një {{w|efekti|efekt}}, i bënte pacientët të {{w|qeshja|qeshnin}} me gaz. Po, po me gaz, ju ka dal gazi. Ky gazë quhet {{w|Districk}} - një monoksid i nitrogjenit N₂O.