Dua të di/Atomi: Dallime mes rishikimesh

<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px0px 5px0px 0 5px0px; margin-bottom:1em; text-align:left;">

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Çka është atomi ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Çka do të thotë fjala "atom ?"'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; FalaFjala "atom" rrjedh nga {{w|greqishtja e vjetër}} ''atomos'' që në shqip do të thotë ''i pandashëm''. Shkencëtarët në kohën e Greqisë antike besonin se atomi ishte pjesa më e vogël që ekzistonte:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;. Ai, pra Aiatomi, nuk mund të ndahej më tutje. Ndërsa shkencëtarët modern, pas shumë shekujve thoshin se kjo nuk është e vërtet. Pas një kohe me mjete më moderne ja arritën që tatë ndajnë atomin dhe vërtetuan se atomi mund të ndahej në pjesë edhe më të vogla. Gjatë vërtetimit të mendimit të tyre, shkencëtarët modern vëren që atomi ishte pjesa më e imët e cila mbante vetit e elementit që i përkiste.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Sa është i madh një atom ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Atomet e kanë një {{w|prerja tërthore|preje tërthore}} dikur të miliontënnjëmiliontën pjesë të milimetrit{{w|milimetri}}t. Do të thotë, {{w|gishti}} i një njeri normal, të rritur është diku 200 {{w|milioni|milion}} atome i trashë! Po të ishte atomi i madh sa koka e {{w|gjilpëra|gjilpërës}}, atëherë, ti lirisht do ta kaploje {{w|Toka|token}} me një {{w|dora|dorë}}.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Çka kanë të përbashkët i vogli atom dhe sistemi diellor ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Atomet përbëhen nga copëza të vogla që lëvizin rreth e rrotull një {{w|qendra|qendre}}. Këtë qendër shkencëtarët e quajnë bërthama e atomit. Kjo e bënë të ngjashëm me {{w|sistemi diellorë|sistemin diellor}} ku rreth diellit{{w|dielli}}t lëvizin {{w|planeti|planetët}}.

<center>''"{{w|Elektronet}} sillen rreth {{w|atomi|bërthamës}} si planetët rreth diellit"''</center>

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''A i ka pa ndokush atomet ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Po, por jo pa ndihmën e {{w|vegla|veglave}}. Vetëm me {{w|syri|sy}}, atomet nuk mund të shihen, për këtë nevojiten vegla si {{w|mikroskopi}} për elektrone. Shkencëtarët me ndihmën e kësaj vegle e kanë parë dhe fotografuar,. atyAty atomet duken si pika të bardha të {{w|mjegulla|mjegullta}}.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''A ka gjëra më të vogla se atomi ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''A ka ndonjë vend në gjithësi ku nuk ka atome ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Shkencëtarët janë të mendimit, të bazuar në njohurit e deritashme, se nuk ka,. sa që edheEdhe në {{w|vakumi|vakuumet}}, hapësirat boshe, po thuaj se boshe ka atome.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Sa lloje të atomeve ka ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Në {{w|natyra|natyrë}} paraqiten 92 lloje të ndryshme të elementeve kimike. Pra, ka 92 lloje të atomeve, nga të cilat përbëhen elementet kimike në natyrë. Shkencëtarët ja kanë arritur që në {{w|labori|labore}} të krijojnë edhe lloje tjera të atomeve.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Nga çka përbëhet një atom ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Në qendër të atomit gjendet bërthama e përbërë nga copëza të imëta që thirren {{w|protonet|protone}} dhe {{w|neutronet|neutrone}}. Kjo bërthamë rrethohet nga copëza të imëta që thirren {{w|elektronet|elektrone}} dhe meqë kanë barrën elektrike që kanë dhe lëvizin në udhë (trajektore) rrethore përbrenda atomit. VendetVendi edhe numri i protoneve, i neutroneve dhe i elektroneve të atomit, ndryshon nga lloji i atomit.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Sa është e madhe bërthama ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Bërthama, logjikisht sikurse vetë atomi është e padukshme për syrin tonë. Mirëpo bërthama është vetëm një e pesëdhjeta mijë e prerjes tërthore të atomit. Po të mund të fryhej një atom sa një {{w|stadiumi i futbollit|stadium futbolli}}, atëherë bërthama e fryme do të ishte sa një {{w|konserva e ushqimit|konservë e ushqimit}} në mes të stadiumit, ku vendoset topi për të filluar ndeshjen. Edhe pse bërthama është kaq e vogël, ajo e mbanë barrën kryesore (me fjalë të tjera gati e tërë {{w|pesha}} e atomit është bërthama). Në krahasim me bërthamën, elektronet janë shumë të lehta; elektroni peshon dymijë herë më pak se protoni.

<div style="border:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; 1px solid #8898bf; border-top:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; 0px solid white; padding:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; 5px 5px 0 5px; margin-bottom:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; 1em; text-align:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; left;">

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Kush ka thënë se atomi nuk mund të krijohet ose shkatërrohet ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Më {{w|1807}} një {{w|britanikët|britanik }} quajtur {{w|Xhon Dalton}} e publikojë mendimin e vetë mbi atomin. {{w|Teoria}} e tij thoshte se ''gjitha lëndët përbëhen nga atome, dhe atomet as nuk mund të krijohen as të shkatërrohen''. Që nga kjo kohë e deri më tani shkencëtarët kanë mësuar shumë gjëra për përbërjen e atomit. Edhe pse mendimi i Daltonit nuk kishteishte plotësisht tëi drejtë, ai i ishte pikënisja e shumë shkencëtarëve.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Kush ishte Avogardro ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; {{w|Grafi}} (fisnik feudal) {{w|italianët|italian}} {{w|Amendeo Avgardro}} ishte një {{w|matematikanë}} dhe fizikanët{{w|fizikanë}} i njohur dheqë jetoi nga {{w|1776}} deri më {{w|1856}}. Ai e gjeti dhe tha se ''atomet krijojnë {{w|substanca}} të reja duke u bashkuar në {{w|molekula}}''.

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Çka janë molekulat ?'''

:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Edhe molekulat janë të padukshme për syrin e njeriut, janë pjesët përbërëse më të vogla të elementeve kimike që i mbajnë vetit e elementit që i përkasin. Le të marrim për shembull {{w|letra|letrën}}. {{w|Faqja}} e një {{w|fletorja|fletore}} A4 (përmasat e faqes së madhe të fletores) është rreth 100 000 molekula të letrës i trashë. Po që se e shpërbëjmëshpërbejmë një molekulë prej faqes dhe marrim pjesët e saja, ne nuk kemi më të bëjmë me letër por me një {{w|mullari|mullar}} të llojeve të atomeve. Secila molekulë e një {{w|lënda|lënde}} përbëhet nga një numër i caktuar i atomeve që lidhen në mes veti në një lloj, në gjitha molekulat e lëndës.