|
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
'''Çka është elementiatomi ?'''
</div>
: Atomi është pjesa më e vogël e elementit kimik p.sh e hekurit apo bakrit. Është pjesa më e vogël e cila ka vetit e elementit të cilit i takon. Shkencëtarët i dallojnë atomet, varësisht se farë strukture kanë atomet. Atomet janë pjesët themelore të elementeve nga të cilat ndërtohen të gjitha lëndët në Gjithësi.
: Elementi është një lëndë e përbërë nga atomet të një lloji. Të gjitha atomet e një elementi kanë të njëjtin numër rendorë (numri i atomit); është e pamundur që një element të ndahet në pjesë me veti të ndryshme kimike.
'''SaÇka elementedo katë thotë fjala "atom ?"'''
: Fala "atom" rrjedh nga greqishtja e vjetër ''atomos'' që në shqip do të thotë ''i pandashëm''. Shkencëtarët në kohën e Greqisë antike besonin se atomi ishte pjesa më e vogël që ekzistonte: Ai nuk mund të ndahej më tutje. Ndërsa shkencëtarët modern pas shumë shekujve thoshin se kjo nuk është e vërtet. Pas një kohe me mjete më moderne ja arritën që ta ndajnë atomin dhe vërtetuan se atomi mund të ndahej në pjesë edhe më të vogla. Gjatë vërtetimit të mendimit të tyre, shkencëtarët modern vëren që atomi ishte pjesa më e imët e cila mbante vetit e elementit që i përkiste.
: Në natyrë deri më tani janë gjetur 92 elemente. Elemente tjera janë krijuar në latoret me metoda të fizikës bërthamore. Deri më tani shkencëtarët kanë izoluar 109 elemente.
<center>''Po të ishte atomi i madh sa një kokë e gjilpërës, atëherë dora jote to të ishte gjigante''</center>
'''Cilët janë elementet më të shpeshta në tokë ?'''
: Elementi më i shpeshtë në planetin tonë është oksigjeni i cili përbënë 50 për qind të masës. Pas oksigjenit në natyrën e afërt që na rrethon hasim silicin që merr pjesë në peshën e tokës me 28 për qind.
'''Sa është i madh një atom ?'''
''"Oksigjeni është elementi më i shpeshtë në tokë, sasia më e madhe e tij gjendet në oqeane"''
: Atomet e kanë një preje tërthore dikur të miliontën pjesë të milimetrit. Do të thotë, gishti i një njeri normal të rritur është diku 200 milion atome i trashë! Po të ishte atomi i madh sa koka e gjilpërës, atëherë ti lirisht do ta kaploje token me një dorë.
'''Çka kanë të përbashkët i vogli atom dhe sistemi diellor ?'''
'''Cili është elementi më i rrallë ?'''
: Atomet përbëhen nga copëza të vogla që lëvizin rreth e rrotull një qendre. Këtë qendër shkencëtarët e quajnë bërthama e atomit. Kjo e bënë të ngjashëm me sistemin diellor ku rreth diellit lëvizin planetët.
: Elementi më i rrallë natyrorë është elementi Astatin. Krijohet gjatë shpërbërjes së elementit radioaktiv të Uranit. Elementi Astatin është shumë labialë (i pa kontrollueshëm), njerëzit janë në gjendje që të prodhojnë këtë element.
<center>''"Elektronet sillen rreth bërthamës si planetët rreth diellit"''</center>
'''Çka është minerali ?'''
: Shumica e elementeve kimike reagojnë shumë lehtë kur bien në kontakt me elementet tjera, ashtu që është shumë vështirë që në natyrë të gjendet në formë të pastër, për këtë i gjejmë në forma të bashkë dyzimeve me elementet tjera. Elementet e tilla kombinohen ndërmjet veti dhe formojnë mineralet. Deri më tani janë të njohura diku 3000 minerale.
'''ÇkaA i ka qenë fillimi i tëpa gjithavendokush gjëraveatomet ?'''
: Po, por jo pa ndihmën e veglave. Vetëm me sy atomet nuk mund të shihen, për këtë nevojiten vegla si mikroskopi për elektrone. Shkencëtarët me ndihmën e kësaj vegle e kanë parë dhe fotografuar, aty atomet duken si pika të bardha të mjegullta.
: Filozofi i Greqisë antike, Talesi i Miletit që jetoi rreth 640 vite para kohës sonë besonte se gjitha lëndët vijën nga uji dhe uji ishte fillimi i gjitha gjërave. Mendim gjenial për atë kohë, por ka edhe më mirë. Herakliti jetoi rreth viteve 500 para erës sonë thoshe zjarri, zjarri është fillimi i të gjithave. Ka mundur të shprehej edhe më mirë por a do ta kuptonte ndokush ? Filozofët tjerë besonin se ajri është fillimi i të gjithave. Aristoteli (384-322 p. e. sonë) erdh deri te përfundimi se janë katër elemente : Zjarri, Ajri, Toka dhe Uji. Në të vërtet as kush nuk e di apo më mirë të themi nuk mund të ju vërtetoj të tjerëve.
'''KujëA ika thoshingjëra "element"më kimistëttë evogla vjetërse atomi ?'''
: Bërthama në qendër të një atomi është dhjetë mijë herë më e vogël se vetë atomi. Elektronet që e rrethojnë janë edhe më të vogla.
: Në mesjetë kimistët besonin që gjitha lëndët janë të përbëra nga tri elemente. Këto elemente ishin Kripa, Sulfuri dhe Merkuri, ku sulfuri merrej si elementi i zjarrit. Ata besonin se ari është i bërë nga elementet e pastra të merkurit dhe sulfurit. Metalet tjera më pak të çmueshme kishin sulfur të pa pastër.
'''A ka ndonjë vend në gjithësi ku nuk ka atome ?'''
''"Në mesjetë, kimistët ëndërronin që nga metalet e zhyera të fitonin ari"''
: Shkencëtarët janë të mendimit të bazuar në njohurit e deritashme, se nuk ka, sa që edhe në vakuumet po thuaj se boshe ka atome.
<center>''"E tërë gjithësia përbëhet nga atomet"''</center>
'''Çka ishte "guri i diturisë" ?'''
: Kimistët e mesjetës ëndërronin që të gjenin udhën për të shndërruar nga teneqet ari të pastër. Për këtë dikush kishte thënë se ekziston udha, një substancë e tretë magjike dhe e quajti guri i diturisë. Aventurat për gjetjen e gurit të diturisë kishin filluar por gurin kurrë nuk u gjetë, sepse nuk ka. A ka gur të tillë ? Ata që e kanë pa nuk dinë të tregojnë ata që nuk e kanë pa nuk e dinë që ekziston? Por një gjë dihet se gjurmimi i tij na ka mësuar shumë.
'''KurSa janëlloje gjeturtë pjesaatomeve më e madhe e elementeveka ?'''
: Në natyrë paraqiten 92 lloje të ndryshme të elementeve kimike. Pra, ka 92 lloje të atomeve, nga të cilat përbëhen elementet kimike në natyrë. Shkencëtarët ja kanë arritur që në labore të krijojnë edhe lloje tjera të atomeve.
: Disa elemente si bakri, ari dhe hekuri janë të njohura që nga para historia. Mirëpo shumica e tyre në formë të izoluar (të pastër) është zbuluar vonë, në 200 vitet e fundit. Deri në vitin 130 kanë qenë të njohura 50 elemente. Elementet me numrat rendor 93 deri 109 janë zbuluar pas 1940-ve.
'''ÇkaNga ështëçka sistemipërbëhet periodiknjë i elementeveatom ?'''
: Në qendër të atomit gjendet bërthama e përbërë nga copëza të imëta që thirren protone dhe neutrone. Kjo bërthamë rrethohet nga copëza të imëta që thirren elektrone dhe me barrën elektrike që kanë dhe lëvizin në udhë rrethore përbrenda atomit. Vendet e numri i protoneve, neutroneve dhe elektroneve ndryshon nga lloji i atomit.
: Deri në shekullin XVII njerëzimi kishte mbledhur njohuri të mëdha për elementet dhe më 1860 shkencëtarëve ju bie në sy që disa grupe të elementeve kishin "marrëdhënie familjare". Këto grupe me marrëdhënie të ngjashme si ato familjare i plasuan në një tabelë të cilën e quajtën sistemi periodik i elementeve. Kimisti rus Dimitri Mendelej krijoj një tabelë më 1870. Tabela e tij kishte zbrazëtira, mirëpo ishte e çartë se elementet ekzistojnë mirëpo ende nuk kishin arritur të zbulohen. Sistem periodik ka 18 shtylla. Vetit e elementeve të këtyre shtyllave janë në varshmëri periodike me rreshtin e elementeve e shtyllave në nivelin horizontal.
'''Sa është e madhe bërthama ?'''
'''A ka elemente që nuk kanë vend në sistemin periodik ?'''
: Bërthama logjikisht sikurse vetë atomi është e padukshme për syrin tonë. Mirëpo bërthama është vetëm një e pesëdhjeta mijë e prerjes tërthore të atomit. Po të mund të fryhej një atom sa një stadium futbolli, atëherë bërthama e fryme do të ishte sa një konservë e ushqimit në mes të stadiumit, ku vendoset topi për të filluar ndeshjen. Edhe pse bërthama është kaq e vogël, ajo e mbanë barrën kryesore (me fjalë të tjera gati e tërë pesha e atomit është bërthama). Në krahasim me bërthamën elektronet janë shumë të lehta; elektroni peshon dymijë herë më pak se protoni.
: Në fund, në bazamentin e tabelës së sistemit periodik gjenden dy pjesë me elemente të cilat janë pak si më ndryshe. Elementet me numrat 58 deri 71 thirren tok e rrallë apo toksine Ndërsa elementet nga 90 deri 103 thirren si alkaide.
<center>''"Po të parafytyrohej se bërthama e atomit, atëherë duhet të paramendohet atomi i madh sa një stadium futbolli"''</center>
'''Sa elëmenete ka zbuluar Humfri Davi ?'''
: Kimisti anglez Humfri Davi (778-1829) ka zbuluar gjashtë elemente kimike të cilët janë : bori, natriumi, magnezi, kaliumi, kalciumi dhe bariumi. Mirëpo Davi është më i njohur në botë për shpikjen e një llampe për sigurinë e minatorëve, llampë e cila dhe u thirr sipas emrit të tij.
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
Gjendjet agregate ?
</div>
'''A janë gjitha mineralet të ngurta ?'''
: Për veç ujit dhe merkurit që janë lëndë të lëngëta të gjitha mineralet e njohura deri më tani (3000 lloje) gjenden në gjendje të ngurtë.
<div style="border: 1px solid #8898bf; border-top: 0px solid white; padding: 5px 5px 0 5px; margin-bottom: 1em; text-align: left;">
'''A mund të shihet gazi ?'''
''''''Thëniet me vlerë për atomin ?''''''
: Edhe po edhe jo. Shumica e gazrave janë të padukshëm sepse molekulat e tyre janë të shpërndara dhe masa e gazit është e rrallë. Mirëpo gazi mund të shndërrohet në lëngë nëse atë e ftohim dhe kështu mund edhe të shihet.
'''Pse pikat e shiut kanë formën e dardhës ?'''
:Në tokë pikat e shiut nuk janë të rrumbullakëta, sepse gravitacioni, pra fuqia tërheqëse e tokës ndikon në formën e pikës së shiut. Shiko ujin që rrjedhë nga kroi dhe do të shohësh që pikat e kanë formën e ardhës. Po e njëjta ndodh edhe me pikat e shiut.
'''Është qelqi i ngurtë ?'''
: Qelqi është masë shembullore që na tregon se si është puna me masat në gjendje të ngurtë. Masat vërtet të ngurta kanë një pikë shkrirje nga e cila fillojnë të shndërrohen në lëngë. Mirëpo qelqi ka një dukuri tjetër, ai nuk ka pikë të shkrirjes, kur të nxehet qelqi zbutet e zbutet por as se si nuk bëhet lëngë dhe nuk mund të vërehet një pikë e shkrirjes.
'''Çka është puna e gazeve ?'''
: Robert Bojl më 1662 bëri një zbulim të rëndësishëm në lidhje me vetit e gazrave. Ai zbulojë që disa gazra kanë veti të tillë që nëse në një enë fusim gazë e mbyllim me një kapak dhe këtë enë e vëmë në një pllakë nxehëse atëherë do të vërejmë që: nëse e mbajmë temperaturën konstant dhe e rritim shtypjen për dy herë në enë do të zvogëlohet vëllimi i gazit për gjysmë; nëse e mbajmë temperaturën konstant dhe zvogëlojmë shtypjen përgjysmë do të dyfishohet vëllimi i gazit. Nga kjo ditë për këtë dukuri thuhet ligji i Bojlit.
'''Pse pëlcet balloni kur ta shtrëngojmë ?'''
: Hë, kur të fryjmë ballonin rritet vëllimi i gazit (në këtë rast i ajrit) dhe kur të shtrëngojmë ballonin rritet shtypja e ajrit dhe vije momenti kur balloni nuk duron më dhe pëlcet. Ky eksperiment është demonstrimi praktikë i ligjit të Bojlit.
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
'''Reaksionet Kimike ?'''
</div>
'''Kush ka thënë se atomi nuk mund të krijohet ose shkatërrohet ?'''
'''Çka është katalizatori ?'''
: Më 1807 një britanik quajtur Xhon Dalton e publikojë mendimin e vetë mbi atomin. Teoria e tij thoshte se gjitha lëndët përbëhen nga atome, dhe atomet as nuk mund të krijohen as të shkatërrohen. Që nga kjo kohë e deri më tani shkencëtarët kanë mësuar shumë gjëra për përbërjen e atomit. Edhe pse mendimi i Daltonit nuk kishte plotësisht të drejtë, ai i ishte pikënisja e shumë shkencëtarëve.
: Katalizatori kimik është një substancë kimike që përshpejtësonë një reaksion kimik pa ndryshuar vetë veten apo bërë pjesë e reaksionit. Hyn dhe del pa një therr, si thotë populli. Nikeli mund të përdoret për të ndihmuar reaksionin në mes të oksigjenit dhe mono-karbonit gjatë të cilit fitohet metan dhe dyoksid karboni.
'''Çka është djegia ?'''
: Djegia në reaksionet kimike është një reaksion ndërmjet gazit dhe substancave tjera kimike. Kur hekuri bie në kontakt me oksigjenin e ajrit, ndryshket. ky është oksidim i ngadalshëm. Djegia është një formë tjetër e rrëmbyeshme e oksidimit që krijon dritë dhe nxehtësi. Pa ajër nuk mund të ketë djegie.
'''Pse i duhen flakës dy gaze ?'''
: Kur të digjet një gazë krijohet flaka. Mirëpo që flaka të valojë i nevojite një gazë i dytë që ta majë të ndezur. Flaka e qiriut avullon yndyrën e qiriut dhe e shndërron në gaz, dhe oksigjeni i ajrit e mbanë në jetë. Po të fusni një qiri të ndezur nën një gotë do të shihni se si ngadalë do të shuhet jeta e flakës (harxhohet oksigjeni).
'''Si e kanë bërë përpara sapunin ?'''
: Sapuni është prodhuar për para mijëra viteve nga yndyra e kafshëve dhe hiri i drunjve. Nga hiri i drunjve fitohej një masë e cila hynë në reaksion me yndyrën. Këto dy masa futeshin në një enë dhe formonin një brumë i cili nxehej. Zierja e sapunit ishte një punë e fëlliqtë, dhe njerëzit ankoheshin për erën e rëndë.
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
'''Kimia organike ?'''
</div>
'''Nga çka përbëhen diamantet ?'''
: Diamantet janë një formë lëndës së karbonit. Diamanti është materiali më i fortë i njohur për njeriun. Diamantet natyrore të pa përpunuar kanë ngjyrë të mbylltë dhe nuk janë ashtu magjepsë me ndriçimin e tyre. Magjia e diamanti, shkëlqimi që i "rrëmben njeriut syrin" në të vërtet është puna e njeriut me diamantin. Këtu gjënë zbatim, fjalë për fjalë thënia popullore "nga guri i thatë të bësh para".
'''Sa dyoksid karbon ka në ajër ?'''
: Ajri ka diku rreth 0,03 për qind dyoksid karbon. kjo përqindje e vogël është shumë e rëndësishme për jetën e bimëve. Dyoksid karboni gjendet i tretur edhe në ujë apo mund të fitohet nga gurët gëlqerorë.
'''Shtëpia e kafshëve, nga cila lëndë përbëhen ?'''
: Kocka e jashtme e kafshëve të detit si e guacave, është e bërë nga lidhje dhe bashkë dyzime të karbonit që thirren karbonate. Karbonatet janë lidhje të karbonit me oksigjenin dhe metale. Gurët gëlqerorë janë në masë të madhe mbeturina të kafshëve që bartnin "shtëpinë" me vete, të ngordhura shumë më parë.
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
'''Thartësira dhe kripërat ?'''
</div>
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
'''Metalet ?'''
</div>
'''Çka metali ?'''
: Elementet kimike mund të ndahen në dy grupe thelbësore: Metale dhe jo metale. Metalet mund të polarizohen apo të fërkohen për të shndritur, zakonisht përçojnë lehtë rrymën elektrike, nxehtësinë dhe janë shumë të forta (të ngurta). Metalet mund të rrahën për të marrë forma të ndryshme ose të nxirret një fije teli. Më shumë se 70 elemente nga të gjitha elementet e njohura janë metale.
'''Cili metal gjendet më së shpeshti në planetin tonë ?'''
: Metali me përqindjen më të madhe të globit të tokës është Alumini që përbën 8 për qind të masës së tokës. Nuk mund të gjendet si i pastër, por në bashkë dyzime siç është boksiti. Sasia më e madhe e njohur deri më tani gjendet në Afrikën jugore, Australi dhe në Karibi.
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:5px 5px 0 5px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
'''Gazi ?'''
</div>
'''Cilin gazë e gjejmë në ajër ?'''
: Rreth 78 për qind e ajrit (sipas vëllimit) përbëhet nga nitrogjeni. Rreth 21 për qind nga oksigjeni dhe pjesa tjetër përbëhet nga dyoksid karboni, heliumi dhe gazrat tjera.
'''Çka është ajri i lëngët ?'''
: Kur ajri nën shtypje ftohet nën temperaturën rreth 200 gradë celsius, ai shndërrohet në një lëngët të tejdukshëm. Me nxehjen e këtij lëngu ngadalë-dal në temperatura të ndryshme fitojmë gazet përbërëse të tij dhe kështu mund të gjejmë formën e patër të tij.
'''Cili gazë i shtynë lëngjet të gufojnë ?'''
: Floskat në lëngje që ne pimë janë gaz i dyoksid karbonit.
'''CilitKush gazishte i vije era kur prishen vetëAvogardro ?'''
: Grafi (fisnik feudal) italian Amendeo Avgardro ishte një matematikanë dhe fizikanët i njohur dhe jetoi nga 1776 deri më 1856. Ai e gjeti dhe tha se atomet krijojnë substanca të reja duke u bashkuar në molekula.
: Është gazi i ujit të sulfurit ai që të parit hundët. Ky gazë e ka erën tipike të një bombë ngulfateshe.
'''CiliÇka gazëjanë na bën të qeshimmolekulat ?'''
: Edhe molekulat janë të padukshme për syrin e njeriut, janë pjesët përbërëse më të vogla të elementeve kimike që i mbajnë vetit e elementit që i përkasin. Le të marrim për shembull letrën. Faqja e një fletore A4 (përmasat e faqes së madhe të fletores) është rreth 100 000 molekula të letrës i trashë. Po që se e shpërbëjmë një molekulë dhe marrim pjesët e saja, ne nuk kemi më të bëjmë me letër por me një mullar të llojeve të atomeve. Secila molekulë e një lënde përbëhet nga një numër i caktuar i atomeve që lidhen në mes veti një lloj në gjitha molekulat e lëndës.
: Një gazë që kirurgët dhe dentistët e përdornin për mpirje të pacientëve, kishte edhe një efekt i bënte pacientët të qeshnin me gaz. Po, po me gaz, ju ka dal gazi. Ky gazë quhet Districk - një monoksid i nitrogjenit N<sub>2</sub>O.
----
{{Dua të di P}}
| 