Origjina e fjalës Kosovë/1

Onomastikë

Kosovo është calque linguistique i emërvendit Truda Autor: Abdullah Konushevci

Truda, Tërdevci dhe Tushila janë forma shumë më të hershme se horonimi Kosovo, që, nga sa duket, është vetëm një calque linguistique i tyreo Të burimit ilir jane dhe toponimet Vragoli, Smolicë, Smolushë, Slovi, (E)Skivian, Glogovia, etj.

Mendojmë se nga toponimet e para që meriton një trajtim të denjë është emërvendi i fshatit Vragoli, i cili, nga sa mund të shihet, pësoi përndërrime nga më të çuditshmet. Megjithatë, po të vihet në një kontekst më të gjerë toponimik, mund të vihet re lehtë se trajtja e tij e kryehershme ka qenë Oracola me kalimin e o-së nistore të latinishtes në vo-/va-, si dhe ve- (khs. oleum > voj/vaj, orphanus > i vorfën/i varfën, orbus > i verbër, opus, -eris > vepër, që ka prekur edhe sllavizmin ubog> i vobek>i vapek).

Por, derisa në toponiminë shqiptare ai u ruajt në një formë më konservative tek emërvendi Frakull, në Kosovë, ai pësoi ndryshime të ndjeshme, duke iu përshtatur së pari ndjenjës gjuhësore sllave, që e kishte lidhur atë me fjalën vrag 'djall', kurse më vonë ndjenjës gjuhësore turke me prapashtesën -li. Gojëdhënat e ndryshme sllave se aty paska qenë vendi i djajve janë vetëm gojëdhana, sepse nuk dihet, qoftë në toponiminë sllave, qoftë në atë botërore se djalli ka mundur të jetë bazë motivuese e ndonjë emërvendi, kurse, siç dëshmon toponimi shqiptar Frakull < Farakull, si dhe realiteti historik, orakujt kanë luajtur një rol tejet të madh në jetën shpirtërore, madje dhe ushtarake e politike të popujve antikë. Te kjo bazë motivuese dyshojmë se do çuar edhe kërkimi i etimonit të emërvendit tjetër në Shqipëri, Vrakës < Varaka < Oracullum e jo nga bara 'kënetë' siç mendojnë studiuesit sllavë. Tekefundit, ekzistenca e kishave të vjetra në dhe pranë këtyre lokaliteteve është edhe një dëshmi e fortë e ekzistimit edhe të tempujve të ndryshëm antikë.

Një toponim, që ka tërhequr që moti vëmendjen tonë është emërvendi i fshatit Trudë, i cili, me sa duket, ka qenë bazë motivuese e kalkimit në gjuhët sllave të horonimit Kosovë. Në dokumentet osmane përmendet trajta me metatezë Trudna (Pulaha, 670), sajuar nga shumësi i shqipes në -na (khs. uj + -na, vaj+ -na, drith + -na), e po këtë e pohojnë edhe të ashtuquajtur studiues sllav (Urosheviq, 142), që nuk është kurrfarë baze motivuese për një emërvend. Ekzistimi i Trudës së Vjetër me mikrotoponimet Arat e Kishës, Kroi i Kishës dhe fakti se ky vendbanim qe i banuar që prej kohësh më të lashta me shqiptarë të fisit shalë dhe se vetëm pas Serbisë së Parë në të u vendosën dy-tri shtëpi kolonistësh, tregon se kemi të bëjmë me një jo fshat, por katund të hershëm mesjetar, i cili, sikundër dhe emri i fshatit, ngjitur me të, Prugovc < Purg+ -ovac , pësoi metatezën e njohur të likuideve u - r > r - u. Pra, forma e kryehershme e emërvendit Trudë qe Turdna. Forma me metatezë është më e re dhe, falë saj, nuk kemi evoluimin e grupit -rd- > -rdh-.

Të dokumentuar për herë të parë historikisht në formën e tij të vërtetë e gjejmë në letrën e sundimtarit të Vilajetit të Kosovës, Jashar Pashë Gjinollit, këtij Justiniani të dytë shqiptar, drejtuar sulltanit më 19 shkurt 1832, në formën TORDINA (KPV, 138).

Trajta sllave, Trudna, që është një trajtë me metatezë e Turd + -na, duket të jetë më e vjetër se trajta Tord + -ina, sepse Turdus është një fjalë e latinishtes klasike, kurse tordo 'mëllenjë' dhe tordela 'mëllenjëz' janë fjalë të leksikut neolatin. Po këtu do kërkuar edhe burimi i kuptimit të fshatit të Kosovës Tërdevc < Turd + prapashtesën sllave -evac. Errësimi i zanores u ose o në ë u krye për shkak të zhvendosjes së theksit në rrokjen e fundit. Një trajtë gjuhësisht më e lashtë ruhet tek emërvendi Tushilë < Turdus + prap -ilë, që është një prapashtesë zvogëluese, përftuar me gjasë nga ajo latine -ella. Këtë e vërteton edhe toponimi i kalkuar i fshatit ngjitur me të Tica < Ptica. Për ekzistimin e kësaj trajte deminutivale dëshmon edhe italianizmi i cekur më sipër - Tordela. Të gjitha këto rrënjë latine dhe neolatine na shtyjnë të përfundojmë se toponimi Kosovë është në të vërtetë një kalk i toponimeve të shumta krijuar me apelativa latinë dhe neolatinë. Në traditën toponime shqiptare ekziston edhe emërvendi Zogaj, që sipas mendimt tim duhet të ketë dalë nga togfjalëshi Zog i Zi 'turdus merula' (khs. anglisht blackbird 'zog i zi, turdus merula').

Tekefundit, sikundër pohon edhe Nushiq (f. 10), në dokumentet latine të shekullit XIV, vendi ku mendohet se u zhvillua Beteja e Kosovës më 1389, njihet si Campus turdorum dhe Campus merularum. Gjuhëtari kroat, P. Skok, emrin Kosovo e sheh si një emërzim të gjinisë asnjanëse nga forma mbiemërore në -ov kosov (f. 160). Sipas studiuesit turk Hasan Eren, si fjala gjermane Amselfeld, si ajo latine Campus Turdorum, si ajo hungareze Rigomezo janë një calque linguistique e togfjalëshit sllav Kosova Polje.(www.tdk.tr). Me këtë rast po theksojmë se në sallnamet (vjetarët) e ndryshëm osmanë, kryesisht të shekullit XIX, përdoret togfjalëshi Kosova Ovasë 'Fusha e Kosovës'.

Por, nëse e pranojmë faktin e pamohueshëm historikë se shumë përpara sllavëve në këto troje ishin romakët, të cilët, pas një sundimi të gjatë ia dolën pjesërisht të krijojnë nga popullsia autoktone, falë ndikimit të fuqishëm edhe të fesë katolike, elementë latinishtfolës, atëherë vihet re lehtë se forma shumë më të lashta janë toponimet e krijuara nga apelativat latinë.

Ky toponim, që mori më vonë karakter horonimi, u politizua tepër shumë. Për shkallën e politizimit të tij, po përmendim një citat të profesorit të dëgjuar të së drejtës ndërkombëtare prof.dr. F. Myncel nga studimi i tij "Pavarësia e Kosovës sipas së drejtës ndërkombëtare", që tronditi përfaqësuesit e propagandaës gjenocidale serbe ndaj Kosovës: "Kështu psh. Radomir Lukic: "Rëndësia e betejës së Fushëkosovës, Pravni Zivot [gazetë e fakultetit juridik të universitetit të Beogradit] 1989/6-7, fq.957. Sipas "Mitit" heronjtë serbë të rënë në Fushëkosovë janë kthyer në Mëllenja dhe vajtojnë në këngën e tyre disfatën. Prej atje na vika edhe emri Fushëkosovë (kos është fjala serbe për mëllenjë), që nuk paskësh asgjë shqiptare dhe kjo provokësh se Kosova qënka tokë serbe.

Sidoqoftë në "fushën e mëllenjave" nuk ka fare mëllenja, ata deri para ca kohësh nuk kishin ardhur kurrë kaq në jug sepse janë zogj pyjesh. Kurse "fusha e mëllenjave" është një tokë e rrafshët pjellore dhe e kultivuar. Emri Kosovë ka shumë më tepër mundësi të vijë nga fjala "kosit/kositi", e cila ka pothuaj të njëjtin kuptim në të dy gjuhët. Në shqip kjo është fjalë e huazuar nga serbishtja (një provë tjetër e kontakteve të gjata mes popujve). Historia e mëllenjave tregon se "Miti" është shpikur nga persona që nuk i njihnin aspak as zogjtë e Kosovës dhe as vetë Kosovën.

Toponimet latine-romane të Gjakovës

Një bashkësi më vete toponimike të Gjakovës sajojnë toponimet, që ne i gjejmë të burimit latin e roman.

Një toponim të lashtë e gjejmë te Romaja (forma e dokumentuar Ramovije, ku gjymtyra e dytë gjan të jetë via< lat. via 'rrugë'). Forma Romajë na shtyn të mendojmë se kjo do të ketë qenë ndonjë rrugë për në Romë, gjurmët e së cilës, prapëseprapë, duhet të dëshmohen. Se fjala latine via është e shpeshtë në toponimi, dëshmojnë edhe toponimet Puka (lat. via publica), Glogovia (khs. Glogovia Maior, sot Grossglogau, dhe Glogovia Minor, sot Überglogau në Gjermani) në Gjilan, etj. Kohët e fundit, jo vetëm për shkak të konfiguracionit dhe pozitës së fshatit Eskivian/Skivian, mespërmes të cilit kalon rruga Gjakovë-Pejë, por edhe për shkak të strukturës së tij fonologjike, kemi shfaqur me të drejtë dyshimin se edhe ky fshat do lidhur me fjalën latine via 'rrugë', sikundër dhe fshati tjetër Slovi, forma sllavizuese Slovinje. Megjithatë, rrokja a gjymtyra e tij e parë (e)ski- kërkon një shpjegim më të thelluar. Nga të parat, me siguri, hyn këtu Ripa (< lat. ripa 'breg'), e cila, si kemi theksuar edhe më parë, është e një gjirie me Postribën (< lat. post ripam 'pas bregut'), origjinën latine të së cilës e pati vënë re që herët Jokli, Apripën (<lat. apud ripa 'te bregu') në Shqipëri dhe Repën, një trajtë kjo sllavizuese e Ripës, fshat ky i vendosur në breg të lumit Llap. Me një fjalë, apelativi latin ripa krijon një nënbashkësi të veçantë toponimike në kuadër të bashkësisë toponimike latine-romane. Kjo gjetje jona pati një shpërdorim nga ndonjë historian(e), të cilët, siç vënë re me të drejtë gjuhëtarët tanë, si profesori tashmë i ndjerë Mahir Domi, më shumë se dobi, u kanë sjellë dëm të konsiderueshëm studimeve tona toponomastike dhe etimologjike. Smolica, për mendimin tonë, është po ashtu një ojkonim latin-roman, kuptimin e të cilit ne e gjejmë te latinizmi zmolje "tokë djerrë", të cilën Jokli e bën të ardhur nga lat. vulgare e(x)mulgeo (Lafe, 131). Është të theksohet se ky emërvend pësoi çzëshmimin a desonorizimin, sikundër dhe Smolusha, që është e një gjirie me të. Zgjerimi i saj me prapashtesën zvogëluese sllave -ica, sikundër dhe i toponimit të dytë me -usha, rrënjën, etimonin e saj e lë të paprekur. Ngjan të jetë i burimit latin edhe emri i fshatit Radoniq, krahas Radikës, Radavcit, Radishevës, Radiqit, Radivojcit, fshatra e lumenj që shtrihen zakonisht në rrëzë të bjeshkëve. Prandaj, mendojmë se etimoni i tyre i përbashkët është rad < lat. radix, -icis 'rrënjë'. Megjithatë, për fshatrat Radiq dhe Radivojc, që dalin edhe në dokumentet e para osmane, nuk kemi ndonjë përfytyrim të qartë për pozitën e tyre gjeografike.

Burimet:

Atanasije Uroševic, Toponimi Kosova, SANU, Beograd, 1975.
Branislav Nušic, Kosovo, Prosveta, Beograd, 1986.
Emil Lafe, Toponimet latine-romane në truall të shqipes në Studime ilire, II, Prishtinë, Rilindja, 1978.
Kryengritjet popullore në vitet 30 të shekullit XIX, ASH e RPS të Shqipërisë, Tiranë, 1978.
Petar Skok, Etimologijski rjecnik hrvatskog ili srpskog jezika, JAZU, Zagreb, 1972.
Selami Pulaha, Popullsia e Kosovës gjatë shek. XV-XVI, ASH e RPS të Shqipërisë, Tiranë, 1983.

Ballina

faqe
- 1 -

2 >