Një rrëfim i rrallë i Dritëro Agollit

Kjo intervistë me shkrimtarin e shquar është bërë në datën 26 maj 2006 në Durrës dhe është transmetuar në atë kohë në TV Kopliku.

Intervistoi Kadri Ujkaj

Në vijim po sjellim një përmbledhje të saj botuar nga DITA.

K.Ujkaj: – Dritëro, gjithmonë kur lidhej një vajzë korçare me një djalë shkodran apo anasjelltas, si shkodranët, si korçarët e quanin një lidhje martesore të gjetur. Ju si do ta shpjegonit këtë traditë si dhëndërr i Shkodrës?

D.Agolli: -Gjithmonë Korça dhe Shkodra kanë bërë krushqira, ilakara, siç e quajmë me këtë fjalë të vjetër turke. Në përgjithësi, si popull kemi patur shumë afri, qoftë nga kultura e përgjithshme, qoftë si dy qytetet më të kulturuara të vendit si dhe më të mëdhatë në tërësi, pas Tiranës, që ndonjëherë ia kalonin edhe asaj. Shkodra dhe Korça, dy qytetet që gjithmonë kanë patur lidhje shpirtërore mes tyre, që jepnin e merrnin nuse, apo që bënin dashuri, si qytetarë në lëvizje të përhershme, që për pasojë transmetonin të tilla lidhje mes njëri-tjetrit.

Dhe pastaj lidheshin edhe me anë të tjera: Në Korçë botoheshin shumë revista, them para viteve ’40, por edhe në Shkodër, gjithashtu. Grupet e shkrimtarëve në këto dy qytete të mëdha të kulturës ndaheshin sipas anëve të progresit. Në Shkodër kishte shkrimtarë të shquar që mendonin për një botë të re, po edhe në Korçë kishte një revistë me emrin “Bota e re”. Gjithë këto kanë ndikuar edhe në krushqitë, që të merrnin rrugë të pandalshme, apo në dashuritë, sepse ishim njerëz që udhëtonim, pra gjallonim e jo njerëz të mbyllur.

Dashuria natyrisht nuk njeh kufizime, që të thuash në Shkodër, apo vetëm në Korçë do të bëheshin të tilla lidhje, sepse dashuria do të lindë edhe në një vend tjetër. Takon njeriun, njihesh! Kështu më ngjau mua me Sadijen. Më pëlqeu Sadija dhe unë i thashë: do të marr për grua. Kështu ne krijuam familje. Nga ana tjetër, këto lidhje ndihmonin të shtoheshin lidhjet mes ne, shqiptarëve. Lidhje Jugë-Veri, lidhje mes Veriut me Shqipërinë e Mesme etj. Shqipëria është një komb, një kulturë, ka të njëjtat zakone kudo, ka të njëjtën botë shpirtërore, një konstitucion shpirtëror. Këto e ndihmojnë shqiptarin që të mos jetë, thjesht, provincial, por të shkojë më larg, të bashkohet me të tjerët.

Nga këto lidhje në largësi, jo mes kushërinjve, edhe raca del më e mirë se sa kur lidhemi brenda kushërinjve.

– Si e kujtoni Shkodrën në harkun e këtij tranzicioni? Thonë që kur keni ardhur në fillim të viteve ’90 me Ramiz Alinë, shkodranët janë shprehur: “Po të kishe ardhur vetëm si njeriu i madh Dritëro Agolli, do të shetisnim mbi shpinën tonë në tërë Shkodrën me gjithë makinën tuaj”. Si e kujtoni këtë moment?

D.Agolli: -Po, në atë kohë ishte një gjendje e acaruar në përgjithësi. Kishin ndodhur edhe ato vrasjet e prillit, vriten disa djema atje në demonstratë, pra ishte koha kur sapo kishte rënë ay sistem dhe po vinte dalëngadalë tjetri. Shumë njerëz të entusiazmuar nga demokracia që vinte, nuk kishin qejf të shihnin drejtues të dikurshëm, ish-udhëheqës të PPSH, si Ramiz Alia, megjithëse Ramiz Alia ishte një njeri i butë dhe do të thosha i ndershëm dhe jo njeri diktator. Ai ishte i pari president shqiptar në pluralizëm, sepse atëhere u vendos pluralizmi, kurse Sali Berisha erdhi një vit më vonë në pushtet.

Në teatrin “Migjeni” Ramiz Alia po vinte si i ftuar në një aktivitet për Fishtën, nga vetë shkodranët. Ramiz Alia më merr mua në telefon dhe më thotë: Pres të shkojmë së bashku në Shkodër me këtë rast. Në Shkodër ndodhi një konflikt i vogël, ku disa njerëz kishin dalë para teatrit “Migjeni” dhe hidhnin parulla kundër Ramiz Alisë. Ky i fundit shkoi në Komitetin Ekzekutiv të Rrethit për t’u takuar me autoritetet lokale, kurse unë do të shkoja tek vjehrra ime. Dhe rrugës mua më takuan disa shkodranë, me të cilët kam patur miqësira që në vitet ’60 kur kam qenë gazetar pranë “Zërit të Popullit”, si Q.Draçini, mes të cilëve njëri u shpreh: “Ne do të mbanim në shpinen tonë me gjithë makinë duke të shetitur nëpër Shkodër si Dritëro, po të kishe ardhur pa Ramiz Alinë”. Kurse një tjetër, simpatizant i PD-së u shpreh: “Ne edhe me Ramiz Alinë gabuam, sepse ne vetë e ftuam atë. Tradita jonë kur e fton tjetrin nuk e lejon ta fyesh. Kurse Dritëroi, për mua bëri shumë mirë që erdhi me të”.

Ti mund të jesh me mendime kundër, por jo ta shajsh tjetrin, kur e fton vetë. Për fat u kuptuam me miqtë e mi dhe shkova në punën time! Ky ishte një aksident, them unë. Më vonë nuk do të bëhej, por ishte kohë ndryshimesh të mëdha dhe mund të justifikohej. Ajo nuk qe gjë për t’u dëshpëruar. Këto janë të zakonshme kur ndrrohen kohët.

Ndërsa unë si Dritëro do të respektoja cilindo protokoll presidenti, pa kurrfarë paragjykimi, sikur të ishte edhe Sali Berisha, me një fjalë edhe me atë do të vija, po të më kërkonte si i tillë.

– Korrieri i vogël partizan i 43-it, D.Agolli, shprehet në librin “Njerëz të krisur”, vëllim me tregim

“Lufta ishte e rreptë,

tragjeditë kishin shumë ngjyra….

Nëse do të ishim me të humburit në këtë luftë, do të ekzistonte sot Shqipëria e pavarur? Ndryshe, sipas jush, fitorja e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare ishte një fitore e hidhur, apo një fitore e denjë për ne?

-Nëse ne do të bashkoheshim me nazifashistët dhe të humbnim, siç humbën ata, ne do të quheshim bashkëpunëtorë të tyre. Kështu, një pjesë jona do t’i jepej Greqisë, një pjesë Jugosllavisë, Italisë etj., sepse kjo do të diktohej nga statusi i humbësit. Edhe në vendet e tjera, që janë bashkuar me nazizmin, kanë korrur vetëm humbjen. Bie fjala, në Rumani një pjesë e Vllahisë iu dha Rusisë, sepse ishin me nazistët. Po të ishim me nazistët, duke llogaritur pjesët që do t’u jepeshin fqinjve tanë si shpërblim për luftë kundër fashizmit, Shqipëria do të mbetej vetëm pjesa mes Matit dhe Shkumbinit, kur dihet se pjesët e tjera do t’i jepeshin sa Jugosllavisë, sa Greqisë etj. Me aleatët e mëdhenj SHBA, Rusi dhe Angli, që ishin kundër nazifashizmit, si koalicion botëror progresist, ne u bashkuam dhe fituam pikërisht këtë Shqipëri që është, pavarësisht se ç’u vendos në Jaltë. Kjo është e para. E dyta, sikur të fitonin gjermanët, ne do të ishim tjetër Shqipëri. Ç’do të ishte, do të thuash? Kurrsesi një vend i lirë. Ne do të bashkoheshim me Kosovën ndoshta, jo vetëm me të, por me të gjithë: Me Italinë, me Greqinë etj., por gjithmonë nën pushtuesit e huaj nazistë. Dhe siç thonë fetarët, ata që besojnë, Zoti na ruajt, ne na ruajti me të vërtetë duke u ngjitur me koalicionin në krahun e antifashizmit.

Ujkaj: – Z.Agolli, i përkthyer në afro 20 shtete, nga kritika perëndimore që në vitet ’70 jeni cilësuar si Uitmani shqiptar, ndryshe poet i tokës shqiptare, kurse pas daljes së “Shkëlqimit dhe rënies së shokut Zylo”, jeni cilësuar si Gogoli shqiptar, duke krahasuar “Revizori”-n e këtij të fundit me ronanin tuaj në fjalë. Megjithatë ju jo vetëm nuk keni denjuar të preokupoheni nga përcaktimi juaj si modern, edhe pse jeni i tillë, por përkundrazi, që tani për së gjalli, keni thurur në vargje amanetin tuaj befasues:

Po, unë atje në varreza,

Përzjerë me dhe, sigurisht,

Një gur me shkronja të zeza,

Po prehet një ish-komunist.

Cili është komenti juaj?

D.Agolli: -Këto krahasimet jo me Kafkën, jo me Gogolin, tjetrin me Shekspirin a Uitmanin etj. janë zakone të kritikëve të huaj, të cilët sipas meje i bëjnë për t’u bërë qejfin shkrimtarëve të vendeve të vegjël si yni. Prandaj të tilla vlerësime gjithnjë, i dashur Kadri, i kam marrë me shumë rezerva duke i quajtur gjithnjë si ana periferike e gjërave, pa mohuar faktin që letërsia jonë e madhe, si e tillë, nuk është aspak më e vogël se letërsia e huaj. Ka disa personalitete letrare tek ne që i kanë marrë serioze këto konsiderata, kurse mua kurdoherë më ka pëlqyer t’i marr si serioze ato vlerësime që vërtet janë si të tilla – të vërteta. Jo të them që tani unë u bëra Homer, Shekspir, Gogol etj….Këtë nuk e kam zakon. Tjetër pastaj krahasimi…. kur krahasohemi me Uitmanin, Gogolin nga të huajtë, të cilët gjykojnë që ne i këndojmë tokës sonë, qëndresës, pavarësisë apo ideologjisë që ne kemi patur…Unë edhe duke iu referuar asaj që cituat më sipër, kam mendimin: Sado të thuhet që ky ka qenë komunist, përsëri atje është hiri im, kurse e vërteta është libri im. Nuk dua të them unë kam qenë ndryshe nga shkrimtarët e tjerë të asaj periudhe, se kam qenë disident etj….Jo, unë kam qenë siç ishte koha, madje unë besoja se sistemi që kaluam do të ishte një sistem ku nuk do të kishte varfëri, ku njerëzit do të ishin të barabartë, prandaj edhe e përqafova atë ideologji komuniste si pjesa jonë e madhe, duke qenë njëri nga bijtë e asaj shoqërie, e cila s’na ka penguar aq shumë për të thënë disa të vërteta. Veprat janë bërë në Shqipëri dhe janë përkthyer në Evropë. Madje atëhere janë përkthyer shumë më tepër se përkthehen sot. Kjo është biografia jonë, jeta nuk reduktohet. Nuk mund të merret si një faqe libri dhe ta reduktosh. Dita që iku nuk mund të kthehet. Të djeshmen që iku mund ta kthesh e të thuash tani kështu e ashtu?! Në këtë kuptim them që këto të vërteta s’duhen shtrembëruar. Ne entuziazmohemi kur bëhen jashtë recensione për shkrimtarët tanë, mirëpo, sipas meje, ky entuziazëm nuk është individual, por është i vendit tënd.

– Si njëri nga “bashkëthemeluesit” e PSSH-së më 12 qershor 1991, kam patur fatin që në këtë moment historik të njihem nga afër me Ju. Dritëro, sa ndjeheni brenda vetes dhe sa ndjeheni i zhgënjyer brenda spirales së kěsaj force poltike, të cilës shqiptarët i besuan një qeverisje radhazi 8 vjeçare, një precedent në tërë ish-Lindjen komuniste?

D.Agolli: -Në kohën që u mblodh Kongresi i 10-të i PPSH-së, unë në të vërtetë bëra disa kritika të rrepta ndaj atij sistemi. PPSH-ja ka patur shumë gabime, filluar me acarimin e luftës së klasave, me tufëzimin etj., që i dimë shumë mirë, së bashku me abuzimet që bëheshin deri në internimet e familjeve në emër të luftës së klasave. Këto gjëra çdo njeri me mend mund t’i kuptonte edhe atëhere, por sot erdhi koha që t’i themi lirisht në emër të përparimit dhe jo të kthimit mbrapa. Duke u formuar PS-ja, si e majtë moderne, pavarësisht se vinte nga PPSH, kisha një besim të plotë që do të rinovohej dhe do të përparonte duke kapërcyer shumë mentalitete të PPSH-së. Kjo parti do të arrinte edhe fitore, siç qe ardhja e saj për 8 vjet në pozitë, ku krahas arritjeve, si ndërtimi i rrugëve të reja, ngritja e institucioneve demokratike në një Shqipëri të shkatërruar nga 97-ta etj., pati edhe mungesa të drejtimit, u vërejt një burokraci, korrupsion, ngathtësi të administratës etj, kuptohet krahas arritjeve dhe përparimeve të bëra, pavarësisht se kemi të bëjmë me inisiativën private.

Personalisht nuk ndjehem i zhgënjyer, sepse e di dhe e kuptoj që një parti nuk do ta ketë gjithnjë pushtetin, por herë njëra, herë tjetra, si në pluralizëm.

Pasatj rëndësi ka që secila është shqiptare. Kush të garanton që pas 20 vjetësh mund të vijë një parti tjetër, kush di me ç’emër dhe mund ta marrë pushtetin.

A nuk ndodhi në Itali, që një parti si ajo e Berluskonit, Forca Italia, për 6 muaj jetë arriti të dalë edhe në krye të politikës italiane, duke marrë edhe pushtetin. Kështu që nuk është ndonjë hata të lësh pushtetin, mjafton që edhe ajo të jetë shqiptare, tjerat gjëra nuk duhet të habisin njeri. Sot opozita ka për detyrë të korrigjojë qeverisjen e pozitës, që kjo e fundit të na qeverisë më mirë. Kështu që nuk e quaj ndonjë zhgënjim.

Socialistët kanë një anë shumë të mirë debatin brenda vetes. Më thuaj, cila parti ka aq polemika, apo debat të brendshëm në parti? Bile, këtë përvojë tani po e ndjekin edhe partitë e tjera. Kjo është ana e mirë e socialistëve, që t’ja kenë për nder edhe partitë e tjera shqiptare.

K.Ujkaj: – Para 3 korrikut, analistë shqiptarë dhe perëndimorë, bile edhe brenda vetë të djathtës shqiptare, kishin shumë skepticizëm për kthim në pushtet të PD-së me Berishën në krye. Ju si e shpjegoni këtë rotacion të pushtetit në favor të PD-së? A mund t’i besojmë versionit se Nano u tërhoq në emër të plotësimit të standardit, një rotacioni model të qeverisjes që kërkonte nënshkrimi i marrëveshjes së asocim-stabilizimit, duke plotësuar kështu maksimalisht edhe karizmën e vet si politikan liberal perëndimor?

D.Agolli: -Sipas meje, ardhja në pushtet e PD-së qe e vetvetishme, falë një situatë të atillë në PS, kur kjo nuk mund të drejtonte më me të metat që u panë në qeverisje, por sidomos pas ndarjes më dysh, me daljen më vete të LSI-së. Kështu të ndara, votat do t’i fitonte PD-ja. Po aq edhe në popull sikur u ndje nevoja e ndryshimit të qeverisjes me shpresën se mundet të jetë më mirë. Kështu erdhi në qeverisje Sali Berisha.

Nga ana tjetër, gjatë viteve 1992-97, Sali Berisha ka bërë shumë gabime në qeverisje, si: Piramidat, kufizimi i demokracisë, nuk i lejonte të bëheshin normalisht demonstratat, rrihte deputetët. Asokohe nuk kishte, si tani, televizione private, media ishte vetëm ajo shtetërore, TVSH, mungonte liria e mendimit etj. Këto bënë që të rrëzohej nga pushteti. Mirëpo duhet thënë që gjatë qeverisjes së tij, Sali Berisha ishte shumë aktiv, njeri me energji shumë të mëdha, punëtor i madh, i pakursyer dhe e bindi popullin që të shkonte pas tij. Ky fakt bëri që populli të gjykojë që ky njeri kaq i gjallë do ta reformonte edhe shoqërinë shqiptare. Nuk e përcaktoj dot të ardhmen me Sali Berishën në qeverisje, por fatkeqësisht shoh pas afro një viti qeverisjeje shumë varfëri, papunësi, të meta që të bëjnë të zhgënjehesh nga klasa politike shqiptare.

K.Ujkaj: – Dritëro, shumë lëvizje shihen në gjirin e forcave politike, qoftë majtas me formimin e një aleance të re ku përfshihet edhe LSI, qoftë djathtas, një lëvizje të Nard Ndokës, njëri ndër politikanët aktiv e “reformator”, më ndryshe nga pikëpamja e moderacionit brenda së djathtës. Ju, si do ta komentoni këtë lëvizje?

D.Agolli: -E shoh si një lëvizje progresive qoftë nga e majta, qoftë nga e djathta, sepse kjo do të bëjë që nesër të mos i bindet asnjëra palë pushtetit të Njëshit brenda mazhorancave. Natyrisht dihet që partitë e vogla janë forca politike me 300-500 anëtarë dhe që të fuqizohen u duhet pushtet, por që të kesh pushtet më shumë dhe elektorat më shumë, duhet të kesh deputetë më shumë, sepse vetëm kështu merr edhe në qeverisje pjesën më të madhe, përmes së cilës do të rregullosh në punë edhe njerëzit që të mbështesin.

Problemi i këtyre lëvizjeve dhe aleancave do të rritet kur të vijë puna tek zgjedhja e presidentit, ku duhet 5/7 e votave në parlament. Mirëpo llogaritë bëhen për levërdi në vetvehte nga secila parti, qoftë minorancat, qoftë mazhorancat. N.q.s PD i jep më shumë se i takojnë PDK-së, do të ngrihen anëtarët e saj: Ti ua fal pushtetin të tjerëve, prandaj kështu nuk pranojmë, apo anasjelltas, ata të PDK-së për pjesën që u takon, sidomos në lëvizjen e re të Nard Ndokës. Është një punë e ngatërruar, prandaj drejtuesi i një koalicioni duhet të jetë shumë i zgjuar. Kurse unë mendoj që brenda partive duhet forcuar ana ideologjike, që të fitojmë bashkë. Të mos i ndajmë postet si një bakllava, siç ka thënë Rama. Unë mendoj se koalicioni Rama-Meta-Gjinushi-Milo dhe Ceka është pozitiv, që së paku të fitojnë së bashku. Kjo është një përpjekje pozitive e të gjitha partive. Ndërsa e djathta ka problemet e pronës, ku PR kërcënon së do të dalë më vete. Tek ne problemet janë të ngatërruara nga bajraktarizmi që zë krye me kryetarin e fisit, të lagjes deri në krye të vetë partive. Filozofia jam unë – kjo pengon edhe hyrjen tonë në Evropë.

K.Ujkaj: Do të pranojnë Meta dhe Lesi, sipas jush, që të vihen në rrjeshtin e mazhorancave përkatëse me nga një post ministri, aq më teper ku Lesi njihet si rebel dhe si politikan modern pragmatist?

D.Agolli: Di që edhe mbreti i ka qejf lëvdatat dhe peshqeshet.Kështu që edhe këta i pelqejnë dhuratat.E ka thënë vetë Nikolla: Po nuk më dhatë….kështu që kjo nuk është moderne. Modernia nuk kërkon poste, por pragmatizëm prandaj më me kursim atë modernen…

K.Ujkaj: -Dritëro, të gjithë e dënojmë sot braktisjen e djeshme të eshtrave të Fishtës, apo të amanetit të Konicës për t’u varrosur në vendin e vet. Po sot në Shqipërinë Demokratike, madje në kështjellën e saj, një artist i përmasave botërore si Lukë Kaçaj në 2001, apo një poet i talentuar si Frederik Reshpja në 2006-tën, të dy antikomunistë dhe ish-të burgosur politikë, shoqërohen me një cinizëm profetik në ditëlamtumirën e fundit të tyre. Askush nuk denjoi të hidhte një grusht dhè mbi varrin e artistit të madh në ditën e përcjelljes mortore. Pak më ndryshe nga pushteti lokal, por nga ai qendror demokratik, as në 2006-n nuk e ndryshoi imazhin e këtij cinizmi kur u përcuall poeti i talentuar Frederik Reshpja. Nga Tirana do të vinte një shok dhe mik yni, si Dr.Moikom Zeqo e ndonjë dikush nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe vetëm kaq. Si e gjykoni këtë stinë antikulturë në klimën e një kultpragmatizmi deri në banalitet?

D.Agolli: -Unë Lukën e kam pasë mik edhe në kohën e socializmit, edhe më vonë. Ka ardhur shpesh herë në shtëpinë time. Kur u burgos, erdhi e shoqja, Ana Jakova e m’u lut ta ndihmoja, se donin t’ia merrnin pianon. E garantova se nuk do t’ia merrnin. Nuk ma merr mendja, i thashë, se do të hyjë këtu gjykata apo dikush tjetër, edhe pse ne si LSHA nuk kemi gjë në dorë. Pianon ia kishte dhuruar atij dhe Mentor Xhemalit vetë Mehmet Shehu. Në këtë mënyrë u mundova ta ndihmoj të shoqen dhe Luken, çka ma dinte për nder gjithnjë Luka. Kur doli nga burgu ndërhyra për letrat me vlerë që i takonin Lukës në fabrikën e tullave ku punonte.

Luka ishte një artist i madh, njëri nga më të mëdhenjtë. Për problemin më sipër e pati pritur edhe Spartaku (ministri). Lukës duhet t’i bëheshin nderimet deri në fund, aq më shumë në një shoqëri pluraliste, siç ishte kur vdiq ai Shqipëria. Megjithatë shpesh herë këto gjëra harrohen, meqenëse merremi më shumë me politikë. Mediat shkojnë pas një politikani, sepse pas tij shkojnë më shumë edhe vetë njerëzit. Është ky problem, pse do të çuditemi? U bë 150 vjetori i Naimit, para 10 vjetësh dhe s’foli asnjeri. Po kështu edhe për Fishtën, Lasgushin, Konicën, Reshpjen. Për Reshpjen bile është folur e shkruar më shumë se për të tjerët…Vërtetë ishte një poet i shquar, i veçantë, njeri që vuajti aq shumë nga varfëria dhe burgosja në socializëm.

Unë them që gjithë shoqëria jonë duhet emancipuar, duhet të ketë një kujdes më të madh, sidomos për shtyllat e kulturës sonë. Edhe për Fishtën do të thoja një nga figurat më të mëdha të letërsisë sonë, por po kaq një njeri edhe me shumë kontradikta. E keqja jonë qëndron se e mbajmë gjithnjë inatin, shumë gjatë. Fishta politikisht i takonte një krahu tjetër, por ato nuk kishin atë peshë që kishte vepra e tij. Kështu që duhej bërë dallimi dhe seleksionimi. Po kështu, Konica nga antizogist u bë ambasador i Zogut. Dihej që Zogu nuk pranohej atëhere. Kjo gjë iu mbajt mend gjatë. Por edhe Konica ka fyer deri shqiptarët, thjesht si popull: këta thoshte janë pa din e pa iman, të pabesë, sepse Konica ishte kritik që s’kritikonte vetëm burokratët, por edhe vetë popullin.

Nga kjo anë ne kemi disa të meta që i trashëgojmë nga patriarkalizmi ynë. Po morëm inat, e mbajmë shumë inatin. Fjala vjen, një poeti që ka qenë fashist, ia harrojmë këtë gjë dhe i kujtojnë vetëm vlerat, kurse mua që kam qenë komunist më kujtojnë vetëm komunizmin. Atëhere në këto gjëra duhet të gjejmë një gjuhë të përbashkët: vlerat t’ia kujtojmë si atij që ka qenë fashist, si atij që ka qenë komunist, pa paragjykuar gjithnjë vetëm këta të fundit, siç po ndodh.

Heshtin për komunistin intelektual dhe i thonë bravo të qoftë fashistit! E kemi të keqen të madhe, që anojmë nga fryn era: Kur qe e majta në pushtet – me të majtën, erdhi e djathta – vetëm me të djathtën!

K.Ujkaj: -Ju e keni jetuar aktivisht Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare, keni jetuar aktivisht ndërtimin socialist të vendit dhe vazhdoni të jetoni po kaq aktivisht, si njëri ndër figurat më të ndritura, politikën moderne. Shumë është abuzuar me historinë 50-vjeçare të komunizmit. Enciklopedia botërore e vitit 2005 e cilëson Enver Hoxhën politikan komunist, i pavarur nga kinezët dhe sovjetikët, stalinist, kurse etiketa diktator nuk artikulohet. Ne e cilësojmë diktator, kështu ishte, këtu nuk i biem në qafë, vetë sistemi thirrej diktatura e proletariatit. Atëhere, cili ishte Cezari shqiptar? Ju besoni se një shtet i sapodalë nga lufta me aq shumë halle e humbje kolosale mund të bënte pazare me gjymtyrët e veta gjithë plagë? A e kishte shteti ynë brenda ish-kampit socialist, kredibilitetin e një makrabiteti të tillë antikombëtar sa që të falte, apo të shiste gjysmën e vet? E thënë ndryshe, ju u besoni deklaratave të herëpashershme të së djathtës shqiptare se Enver Hoxha ia paska shitur Kosovën Jugosllavisë?!?

D.Agolli: -Unë nuk i besoj shitjes së Kosovës nga Enver Hoxha, sepse Kosova edhe tani mezi po e merr statusin. Kjo, sepse këtë punë e kanë (apo e kanë patur) në dorë Fuqitë e Mëdha. Po të vendosin ata që nesër Kosova të bëhet e pavarur, si mendon ti, se po të thotë Amerika që Kosova është e lirë, mund ta kundërshtojë njeri?

Më 1945, kur u bë Mbledhja e Jaltës, ku ishin Ruzvelti, Stalini dhe Çurçilli, Kosova iu la Jugosllavisë. Tani Enver Hoxha mund të fillonte një luftë të tretë për të marrë Kosovën? Nuk mund ta fillonte, këtë ta thotë logjika, sepse kjo qe një padrejtësi që në vitin 1913. Dhe për një kohë të gjatë ishte mendimi i Fuqive të Mëdha që kufinjtë të mos ndryshojnë. Sot pavarësia e Kosovës është afër zgjidhjes së saj, natyrisht një zgjidhje e pjesëshme e problemit kombëtar. Kurse zgjidhja e plotë është kur të jemi bërë Një. Megjithatë ne do ta pranojmë edhe këtë që thonë Fuqitë e Mëdha sot për sot. E drejta kuptohet është që Shqipëria të njihet Një, siç ka qenë para padrejtësive historike që i janë bërë. Ajo që flitet që Enver Hoxha ia fali Kosovën Jugosllavisë, është gënjeshtër. Kosovën e fali Çurçilli, Stalini dhe Ruzvelti. Ata që thonë ndryshe, po të kenë guximin, le të shkruajnë. Të shkruajnë ti Stalin i poshtër, ti Çurçill i poshtër, ti Ruzvelt i poshtër e faltë Kosovën. Enver Hoxha ç’të bënte me një milion njerëz? Ai duhet kritikuar atje ku duhet, por jo në këto. Kjo është qesharake, budallallëk. Të sulmonte Jugosllavinë kur Kosova ishte problem ndërkombëtar?!? Nga ana tjetër, ne nuk duhet të presim ta zgjedhin të tjerët, Fuqitë e Mëdha, çështjen e saj dhe tonën si komb pa protestat tona. Edhe kjo që ndodhi me Kosovën erdhi, sepse u ngrit UÇK-ja, e cila hapi një problem para Evropës, problem i cili dalëngadalë po zgjidhet.

K.Ujkaj: -Dritëro! Gjermania e bashkuar më 1991 nuk shqetësoi kënd në botë, edhe pse me një të kaluar aspak të këndshme, tmerr i botës, që do të bëhej objekt i goditjes së koalicionit progresist botëror antifashist, siç qe Hitleri me gjithë strukturat e tij naziste, kurse “Shqipëria e Madhe”, një nofkë e akademikěve serbě, tmerron qarqet moderne në Evropën e shekullit 21! Si ta komentojmë këtë kompleks evropian?

D.Agolli: -Problemi i “Shqipërisë së Madhe” s’është as nuk ka qenë kurrë i yni. Ne do ta donim Shqipërinë siç ka qenë në historinë e saj të fillimit, Shqipërinë para padrejtësisë evropiane, Shqipërinë natyrore, siç e theksoni ju. Nuk është koha të kemi frikë nga Evropa. Tashti ne jetojmë ne një kohë kur marrëdhëniet mes popujve dhe njerëzve janë në paqe, s’ka luftëra! Kështu që edhe problemet tona të zgjidheshin me paqe, jo me luftë. Dhe kur lindin probleme të tilla, si ai i Kosovës (yni) ne të ndërhyjmë për t’u zgjidhur paqësisht. Lufta u bë në ish-Jugosllavinë, jo vetëm në Kosovë. Ne duhet të kemi dinjitetin të ngrejmë zërin kur ka padrejtësira. Ne duhet t’u themi të tjerëve: ne jemi miqtë tuaj, por këtu shikojeni mirë se ka padrejtësi. Po të mos e ngrinim vetë zërin ne shqiptarët, Kosova edhe sot si problem nuk do të zgjidhej.

K.Ujkaj: -Komunizmi themi që ra (filloi me Leninin dhe e mbylli ciklin me Gorbaçovin në Rusi,), po a mund të themi që ka rënë “Jalta”?

D.Agolli: -Jo, nuk mund të besojmë, sepse “Jalta” është një kompromis i kapitalizmit me komunizmin. Ishte Stalini aty. Kështu që ajo punë zgjidhet përsëri me Fuqitë e Mëdha: SHBA, Rusi dhe Angli, pavarësisht ndryshimit të sistemeve nga një krah, sot Rusia nuk është më socialiste, por kapitaliste. Kur u themi sllavokomunistë, gabojmë. Rusia e bëri demokracinë para nesh, kurse ne, në Shqipëri, e bëmë të fundit. Komunist atëhere je ti që e rrëzove në fund komunizmin, jo unë që isha i pari në këtë drejtim. Tani ata e kanë në dorë këtë problemin e “Jaltës”, s’e kemi ne si “problem”. Vetëm ata mund ta zgjidhin si të tillë. Derisa t’i japin pavarësi Kosovës, ka rënë vetëm gjysma e “Jaltës”. Ne kemi kërkesat tona si komb. Ata nesër mund të na thonë, pasi Kosova të ketë fituar pavarësinë, kaloni në referendum dhe bashkohuni me vullnetin tuaj.

Kështu është! Synimi ynë atje është! Unë flas si njeri i lirë dhe jo si diplomat. Nuk ka pse të jemi dy shtete shqiptare në Ballkan. Zgjidhja jonë s’ka pse të jetë gjysmake.

Zgjidhja ideale është të bëhemi një shtet. Kështu që do të kemi një ekonomi më të fortë. Fusha e Kosovës është një pasuri e jashtëzakonshme. Fushë Kosova është thesar. Emigrantë nga e gjithë bota, që nga Afrika, do të vinë nesër. Le pastaj aty do te kemi Mitrovicěn, Trepçěn, pale pastaj grurin, misrin … Në Kosovë, me atë sasi qymyri, mund të ngrihen 100 termocentrale.Pra do te kemi nje ekonomi tě tjeter lloji. Gjithë këto flasin për një të ardhme të fuqishme të vetë shtetit shqiptar. Ti Kadri je i ri…ky është një problem që do të vijë më vonë.

K.Ujkaj: -Z.Agolli, Arbën Xhaferri, një politikan i kompletuar, afron një alternativë që duket si nonsens i prirjes së përgjithshme të politikës globale: Shqipëria Etnike si zgjidhja e vetme! Mos me këtë Xhaferri do të kujtojë, si opozitë atje, një finalitet maksimal legjitim për nesër?

D.Agolli: -Ky është një problem i ngatërruar, sepse gjithë popujt kanë minoritete: Ka Greqia, bile, shumë turq, ka Italia në veriun e saj austriakë, kurse në Trieste serbë e kroatë, po ka edhe Bullgaria jo pak, por plot një milion turq. Nëqoftëse hapet ky problem, atëhere do të ngrihen të gjithë shtetet e Evropës! Kështu, ne kemi 60-70 mijë grekë, prandaj nuk mund të bëhet fjalë për një zgjidhje puro, të pastër. Gjithkush në botë ka nga këto probleme. Edhe vetë Rusia ka çeçenët etj., Kina ka mongolët, etj., etj. Kurse kur themi ka rënë komunizmi jemi të saktë?! Po Kinën, që është një miliard e 300 milionë banorë, ku ta lëmë? Kur unë isha në Kinë, njëri nga anëtarët e KQ të PKK më thotë: Pse thoni që ka rënë komunizmi, po ne, a nuk jemi shtet komunist? Sa anëtarë partie keni, i them unë? 300 milionë, përgjigjet ai, pra aq sa ka banorë tërë Evropa. Pale me të tjerët?! Por ajo që themi ne ka rënë komunizmi është vetëm për Evropën. Po ne duhet të shohim diku tjetër, thelbin. Sa ky sistem i degjeneruar si kapitalizmi do të marrë fund, sepse nuk ka sisteme politike qeverisjeje të përjetëshme.

Ashtu siç ka rënë dikur feudalizmi dhe më vonë komunzimi, do të bjerë edhe kapitalizmi. Dhe ku ta dimë ne se ç’do të dalë nesër një çurolizëm në vend të kapitalizmit. Si thua ti? (Bota është në lëvizje të pandërprerë – shënimi im, K.U.)

K.Ujkaj: -Poeti malësor Sh.Dushaj, duke iu drejtuar ju, shprehet në librin e tij poetik “Një vajzë kërkon dashuri”:

Eh, për dashurinë,

Sa shumë ke shkruar,

Nuk jam i sigurt,

Sa ke dashuruar…

Dritëro, ç’është për ju dashuria? Sa e ndjeni në këtë moshë mungesën e shoqes suaj të jetës, Sadijes, qoftë edhe në një vakt buke, kur uleni në tavolinë, apo kur doni të pushoni në dhomën tuaj? Thonë se dashuria nuk njeh moshë. Në kodin tuaj si poet, ç’është kjo ndjenjë kaq e fuqishme?

D.Agolli: -Dashuria është një bashkëmoshatare e njeriut. Pa dashuri s’mund të ketë jetë, nuk mund të ketë gëzim. Të gjithë jemi të lidhur me dashurinë. Dashuria burrë-grua është një gjë e vyer, e lartë, e shenjtë, sepse jo vetëm rrit breza të bukur, normalë, por ajo nuk është kurrsesi thjesht si një dëshirë seksi, apo veprim seksual. Si çdo gjë pa administrim, pa një kujdesje të madhe…mund të shembet. Natyrisht, ka dëshirë seksi edhe mes çifteve grua-burrë, por kjo vjen gjithnjë si një ndërmarrje e përbashkët e të dyve në respekt dhe në vlerësim të individualitetit të njëri-tjetrit dhe jo si shaka, apo si mendjelehtësi dhe kurrsesi, thjesht, si seks.

Natyrisht seksi lot rol në dashuri, por nuk është i vetëm. Bile unë do të thoja që dashuria është qeveria e seksit, sepse seksi do të bënte kërdinë pa dashurinë. D.m.th po të mungonte kjo qeveri, po të lihej i lirë burri, sidomos, kushedi sa fëmijë do të kishte, 100-500 në saje të seksit nga një grua në tjetrën..

Problemi është që dashuria si një qeverisje, menaxhuese e seksit, është si një ajër, një transparencë e bashkuar me lulet, një gjë tepër e ndritshme, tepër e bukur, që i jep optimizëm njeriut. Njeriu që dashuron ndjehet sikur fluturon me katër palë krahë, ai që dashuron sikur do të fluturojë pa avion.

K.Ujkaj: -Poeti shkodran Frederik Reshpja thoshte: “Gruaja, fëmijët dhe lulet janë gjëja më e bukur e kësaj bote”. Ju si do t’i komentonit ato lëvizje feministe që e reduktojnë rolin e burrit thjesht në aktin seksual, kurse marrëdhëniet mes çiftit i reduktojnë thjesht në aktin e një kontrate? Apo geizmin dhe leszbizmin si shfaqje të tmerrshme kundër vetë natyrës, pjesë e së cilës jemi, aq më shumë asaj njerëzore? Si do ta komentonit këtë shkallë kaq të epërme për nga madhështia e krizës shpirtërore të njeriut modern brenda vetes?

D.Agolli: -Po, ka një krizë shpirtërore që po hapet, Kadri, dalëngadalë edhe tek ne. Ndërsa lidhjet me kontratë unë i shoh si puna e fejesës tek ne që shoqërohet me martesën, sepse fejesa është një lloj lidhjeje kontrate. Kurse shitja e femrës është degjenerim, shitja për prostitucion sot ka përfshirë mbarë Evropën dhe po vjen edhe tek ne si njëra nga anët më të shëmtuara të kësaj shoqërie kapitaliste. Mbase i kanë patur të maskuara këto shëmtira edhe shoqëritë e tjera! Këto akte sot në Evropë janë sheshazi, realizohen deri në gjendje civile, siç është rasti i homoseksualëve. Edhe kishat në SHBA i kanë lejuar të martohen këtë kategori, edhe pse dihet që kjo sjellje është kundër vetë natyrës njerëzore.

Ka një mendim që mjafton të lindin fëmijë, pastaj nuk ka rëndësi dashuria. Natyra e ka këtë, që qënia duhet ta përsërisë vetveten, brezat, gjeneratat. Mirëpo, nëqoftëse bie fjala, lopa nuk ka rëndësi nga ka ardhur, mjafton të përsërisë brezin dhe me të humbur këtë aftësi kur bëhet 12 vjeç, natyra e zhduk, kjo nuk ndodh me njeriun.Do ta mbante njeriu një lopë 50-vjeçe? Njeriu, edhe po nuk pati aftësi përtëritëse, d.m.th të lindë, respektohet dhe rrethohet me kujdes dhe dashuri nga njeriu edhe pas 100 vjetësh,

pavarësisht se nuk e ka vetinë natyrale të përtëritjes së brezit. Po të ishte për natyrën, njeriu bie fjala kur të arrinte moshën 50-60 vjeç, në të cilën nuk riprodhon brezin më, do të vdiste. Por dihet, njeriu i “drejton” vetë ligjet e natyrës, të cilët të plotfuqishëm janë vetëm për kafshët. Prandaj ndodh që njeriu edhe kur nuk lind më, nuk do të thotë se do të vdesë edhe vetë.

K.Ujkaj: -Shqiptarët 7 % në Mal të Zi kësaj radhe qenë faktor i shpalljes së Pavarësisë nga Serbia. Megjithatë mund të themi seriozisht se ata votuan kësaj here seriozisht për veten e tyre, për një të ardhme vërtet evropiane?

D.Agolli: -Unë mendoj se kanë votuar kësaj radhe vërtet për veten e tyre, për të ardhmen e tyre në shtetin e pavarur të Malit të Zi, si një bashkësi me malazezët. Jetojnë bashkë në një vend, bëjnë tregti, venë në shkollë bashkë. Janë në dobi reciproke. Në këtë vështrim mendoj se ky referendum ishte i dobishëm duke sjellë një shtet të ri më vete. Tani na duhet kjo, por dihet që nesër do të jemi në një Evropë të Bashkuar. Mirëpo problemi i Malit të Zi, pavarësia e tij, do t’i vlejë edhe zgjidhjes së problemit të Kosovës, por edhe vetë Serbisë dhe disa komuniteteve të tjera në Serbi, siç është edhe rasti i Vojvodinës, d.m.th pavarësia e Malit të Zi do t’i bëjnë disa shovinistë ballkanas t’i vënë gishtin kokës, se mund të ndodhë edhe kështu që të ndahen.

K.Ujkaj: -E habitshme lëvizja, apo deklarimi i Vuk Drashkoviçit, ministrit të jashtëm serb kur Mali i Zi shpalli fitoren e pavarësisë: Ne tani duhet të shpallim mbretërinë serbe, u shpreh Drashkoviç. Një lëvizje totalisht anakronike, kur lëvizjet mbretërore aktualisht janë fantazma të së shkuarës. Ju si do të vlerësonit këtë deklarim të habitshëm të një diplomati në një shtet jo të vogël ballkanik, por plot 8 milionësh?

D.Agolli: -Unë mendoj se mund ta ketë thënë me humor, sepse një ministër i një shteti si Serbia që e ka rrëzuar mbretërinë shumë kohë më parë, siç ka kaluar edhe fazën e komunizmit me kohë dhe sot demokracinë, nuk besoj ta ketë thënë më gjithë mend. Ndoshta si metaforë: Po tani dreqi ta hajë punën tonë…Ndryshe ky deklarim tingëllon si një absurditet. Ndërsa me humor: Për inat të sime vjehrre shkoj e fle me mullixhiun. Mundet…Për inat të këtyre që na u bënë do të dalim mbretëri…

K.Ujkaj: -Dario Fo, një shkrimtar komunist në vitin 1997, merr çmimin “Nobel”, kurse këtu në Shkodër ka një revistë si “Ars” që shprehet me ironi: “Shqiptarët akoma lexojnë Kadarenë dhe Agollin!”. Ju, si do t’i përgjigjeshit “studiuesit” apo autorit të këtij shkrimi që ka prirje të mohojë çdo gjë të shkruar në diktaturë?

D.Agolli: -Po të ishte ndonjë njeri i mënçur me emrin R.Qose apo I.Kadare etj. unë mund të dëshpërohesha se si mund ta thoshte, apo ta shkruante këtë gjë një njeri me mend. Mirëpo ky lloj autori mua më duket i rëndomtë, pa mend, një njeri që nuk sheh më larg se hunda e tyre. Të tillë tipa janë zakonisht njerëz të çmendur përgjithësisht, kujtojnë se në demokraci mund të ndalohet çdo gjë e shkruar më përpara nga të tjerët. Por nuk çuditet ai që Gynter Grasi thotë jam një socialist, bile jam një revolucionar, një socialist i pagdhendur, përderisa të ketë të pasur dhe të varfër. Grasi mori çmimin “Nobel” me gjithë këto! Po ai anglezi, Pinter, që është kundër luftës në Irak, me bindje të majta, i cili u ngrit kundër Xhorxh Bushit kur fillonte këtë luftë. Nga ana tjetër, Dario Fo, nobelist, siç e theksuat ju. Po të tjerët: Shollohovi, nobelist. Po ku ka më komunist se Shollohovi? Ka ndonjë?! Po Montale, i majtë, poeti i madh italian? Kështu këta studiues si ay i “Ars”-it janë të pa vlerë, sa arrijnë të shajnë edhe Migjenin! Si të tillë nuk janë seriozë, se atëhere, sipas tyre, duhet të thuash edhe për Koliqin: Të mos lexohet, se ishte ministër i fashizmit?! Atëhere ne nuk duhet t’i lexojmë asnjë vepër të Koliqit?! Po Fishta që ishte anëtar i Akademisë Fashiste Italiane, madje takoi deri Musolinin dhe që ka arritur të shprehet aq keq sa t’i thotë atij kolonelit: “Hajde, na shpëto nga qelbanikët myslimanë!”, si t’i thuash kësaj?!

K.Ujkaj: -Dritëro! Si ta shpjegojmë që letërsia e madhe ka lindur historikisht në diktatura, mjafton t’u referohesh gjithë kohërave, sistemeve qeverisëse që të lexosh qartë këtë definicion. Si mund ta komentojmë faktin që deri sot, kam parasysh pas viteve “90, nuk ka lindur akoma një roman i nivelit të “Pallatit të Ěëndërrave” të Kadaresë apo të “Shkëlqimit dhe rënies së shokut Zylo” të Dritëro Agollit?

D.Agolli: -Kjo ngjet se letërsia në përgjithësi nuk varet direkt nga anët ekonomike nga diktaturat. Ajo tërthorazi varet nga këto, nga diktatura. Këto të fundit mund ta shtrëngojnë, censurojnë, përndjekin, megjithatë çan, bëhet faktor për ecjen përpara të jetës, të njerëzve. Bie fjala, Kuozimodo, një nga poetët më të mëdhenj italianë në vitet “35-“40, pas luftës, nobelist, arriti të lulëzojë në diktaturën musoliniane.

Le të shohim një rast tjetër: Tomas Man, një shkrimtar i madh që bëri emër në diktaturën naziste në Gjermani, aq sa arriti të fitojë edhe “Nobel”-in. Këtë fat e kanë patur edhe të tjerë, kohë më parë: Afër Mesjetës inkuizicionale jetoi dhe kontribuoi poeti i madh italian, më i madhi i të gjitha kohërave, Dante Aligeri. Apo Lope De Vega, dramaturgu i shquar, që në kohën e lulëzimit të inkuizicionit ishte vetë kryetar inkuizicioni në Parmas, kurse me veprën e vet lulëzoi si kundërshtar i kësaj filozofie skëterrë, mesjetare të inkuizicionit. Pastaj nuk hesht letërsia dhe shkenca, sado shtrëngesa të ketë në diktaturat e çdo kohe. Kush ishte Xhordano Bruno dihet, sepse nuk do të heshtte as para turrës së druve për të vërtetat shkencore, sikurse Galileo Galilei në turrën e druve, pranoi të digjej, por jo të mohonte se toka rrotullohet rreth diellit: Megjithatë, tha ai, ajo rrotullohet…Kështu që nuk ke ç’i bën mendimit shkencor dhe letërsisë. Ndërsa në shoqëritë e lira, në shoqëritë demokratike është dashur një kohë e madhe duke filluar me demokracinë amerikane, që të zhvillohet letërsia e madhe. Në SHBA vetëm në shek. XX dolën shkrimtarët e mëdhenj. Disa shekuj nuk pati asnjë. Ishte koha vetëm e dehjes së njerëzve nga produkti demokratik dhe nuk arrinin të kapnin dobësinë e kësaj shoqërie, vetëm mjaftoheshin me harenë: Ja si jetojmë tani…

K.Ujkaj: -Ju thoni që politika shërben edhe si starti i shëndetshëm i artit, atëhere le të kalojmë përsëri te politika: Çështja Sollaku duket do të ketë fatin e Ngjelës, të gjitha lëvizjet e tjera “institucionale” vinë formale! Ai e bën atë që e thotë. Ju si do ta komentoni këtë qëndrim të Berishës?

D.Agolli: -Ajo është puna e tij, s’duhet të ndërhyj, sepse edhe nuk e di fort këtë problem të drejtësisë, aq më tepër që nuk i di marrëdhëniet mes Sali Berishës e Theodhori Sollakut, apo edhe si i ka ato me Ngjelën, Berisha. Po di këtë që një kryetar qeverie (në demokraci) nuk duhet të përcaktojë fatin e problemeve të tilla, sepse janë gjëra që i vendos drejtësia. Gjykimi i çështjes mund të zgjasë edhe me 5, 10 apo më shumë vjet, siç zgjati, bie fjala, çështja “Andreoti” në Itali. Kjo e Berishës është sjellje diktatoriale, të thotë ay që kjo bëhet kështu e ashtu…Kur të flasë drejtësia, ajo është e sakta.

K.Ujkaj: -Duket socialistët më 10 qershor do të shkojnë të ndarë në kongresin e tyre zgjedhor. Majko, Blushi dhe Koçi etj. duken në krahun e Nanos. Sa ka saktësi dhe sa tautologji në këtë drejtim? Sa kohë, sipas jush, socialistët do të mbahen peng i humorit të Nanos?

D.Agolli: -Unë mendoj që socialistët nuk mbahen peng i humorit të Nanos. Nano ka fatin e tij në dorë. Ai është deputet, anëtar i KPD, por nuk vjen në Kuvend Popullor, as në Komitetin e Përgjithshëm Drejtues të PS-së. Ai nuk vjen vetë. Nano veturë ka, po nëqoftëse do karrocë, jemi gati t’i shërbejmë me të, bile karrocë luksoze e ta sjellim në parlament, apo në KPD, po të dojë. Partia Socialiste nuk ia ka mbyllur derën njeriut, asnjë anëtari. Po të dojë, le të vijë. Ai nuk po do! Kështu që socialistët s’janë të marrë e t’i thonë: Aman, eja ti Fatos se mbaruam! Nuk janë kaq budallenj socialistët apo jo!? Po këta të mediave që duan sensacione, këto thonë. Mirëpo Nano do një kohë të gjatë…Le t’i lërë qejfet e tij e të thotë dua të bëhem kryetar, le të dalë e të thotë, ja po e mbështesim në miting. Po ai nuk po thotë, se nuk po vjen…

K.Ujkaj: -Z.Agolli, Berisha, duket nga fundi i vitit, do të bëjë ndryshime në qeveri. Ai fillimisht angazhoi figura të reja, të pakonsumuara dhe pa probleme korrupsioni, edhe pse duke lënë “mbrapa” figura të tilla, që gëzojnë mjaft respekt në opinionin e gjërë, si Bamir Topi. Tani, pas këtij testi në elektorat, do të kemi duket një qeveri të re Berisha. Ju, si mendoni, do t’ja zgjasë jetën deri në fundin e mandatit një ndryshim i tillë?

D.Agolli: -Jo, Bamir Topi vërtet nuk është në qeveri, por është shumë më lart se një post ministri me funksionet e tij si n/kryetar i PDSH dhe si kryetar i grupit të saj parlamentar. Ai mund të pretendojë një post zëvendëskryeministri, por ministër, edhe po t’i thuash, ai nuk vete. Megjithë këtë, këto lëvizje të PD-së, qoftë edhe më parë kur ishte kryeministër Meksi, nuk janë si në qeverisjen e PSSH-së. Por këto lëvizje duhen bërë, sepse disa të PD-së, edhe pse kanë qenë djem të mirë, nuk po ecin, nuk po shohim arritje. Mund të dinë nga 20 gjuhë, por “nuk dinë të flasin shqipen”, nuk dinë situatat politike dhe ekonomike. Kështu që mund të ndryshojnë.

K.Ujkaj: -Poeti malësor Dodë Kaçaj, ish-deputet i opozitës së parë shqiptare, në M.Madhe shprehet në vëllimin e tij poetik “Qielli i syrit”:

“Mos i kërkoni kanibalët në xhunglat e Afrikës,

Ka kohë që kanë ikur nga natyra,

Tatuazh kanë stemën e Republikës,

Kanibalët i kërkoni nëpër zyra”.

Ju si mendoni: Sa një artist mund të rrokë majat e politikës, të bëhet politikan, kur artisti njihet si rebel i cilësdo kohë, si njeriu që s’e duron rrjeshtin, siç shprehet Umberto Eko. Kurse ju jeni shprehur se artisti lëvizën “hiq e mos këput” në politikë.

D.Agolli: -Dodë Kaçajn e kam patur mik. Personalisht mendoj se gjithë shkrimtarët merren me politikë, sepse po të mos merren me politikë, nuk mund të shkruajnë dot. Hajne, njëri ndër poetët më të mëdhenj gjermanë, por edhe evropianë, thoshte se “poeti vdes kur të humbasin kuriozitetin politik”, d.m.th politika e ndihmonte për të sjellë ndryshime në shoqëri. Kjo ngjet, sepse është politika që sjell revolucione dhe evolucione. Të gjitha këto janë politikë. Kështu shkrimtarit i duhet të jetë brenda politikës. Por rrallë tek mund të jetë një shkrimtar kryetar partie, kryeministër i një vendi, pra pjesë e politikës së majave të larta. Bie fjala: Fishta, Mjeda, po dhe Kadare e unë nuk i kaluam nivelit më tej pozicionit të deputetit. Tani këta shkrimtarë, merren me politikë për të bërë ndryshimet në shoqëri, por edhe vetë politikëmarrja e bën letërsinë më të freskët, më të afërt me jetën. Dhe ata shkrimtarë që thonë se nuk merren me politikë janë gënjeshtarë, hipokritë. Del p.sh, në pazar, shikon se çmimet janë rritur dyfish e thua menjëherë: Po ç’bëhet kështu, more?! Apo një ministër apo deputet grinden në parlament, ti menjëherë thua po si punojnë këta more, si grinden në këtë mënyrë etj. Të gjitha këto janë politikë.

K.Ujkaj: -Ju jeni shprehur lidhur me debatin Qosja-Kadare, se identiteti ynë është shqiptarizmi, ndërsa Berisha e ka vlerësuar Kadarenë rilindasi modern, duke dalë qartazi në krahun e Kadaresë. Ju si do ta vlerësonit këtë debat e vlerësim?

D.Agolli: -Berisha thotë atë tjetrën më të çuditshme dhe me të rëndësishme: duhet të jenë të barabartë dy vetë që të bëjnë polemikë, që d.m.th të mos ketë asnjë kritikë, që asnjë njeri nuk duhet të japë mendime derisa të bëhet më i madh se Kadare, sipas Berishës. Lidhur me këtë mbeten aktuale tri përrallat e Konicës për Zululandin: Konica shkroi tri përralla të Zululandit, vendit të zuluve, ku thotë: Këta zulutë na kishin një poet të madh. Të gjithë shikonin vetëm ç’thoshte ky poet. Bëhet një garë për të gjetur rimat, d.m.th si të vargëzojmë, rimojmë fjalën, si ky poeti i madh, i cili kishte zakon që vjershat i mbaronte me: Rroftë e qoftë Zululandi! Me një fjalë u shtrua çështja: Si ta gjejmë rimën me Zululand?! Dhe a di ti, u ngrit vetë ky poeti i madh dhe tha: Këtë e gjej unë:

Raki baki, raki dangi,

Rroftë e qoftë Zululandi!

Ua, sa gjë të meçme u tha ky poet!

Pra, Konica, tepër aktual në këtë rast, sepse as ata, zululandasit, nuk polemizuan, por të gjithë heshtën, sepse e tha ky (zgjidhjen), poeti i madh. Kështu që unë nuk jam kundër debatit në letërsi, edhe pse debati Qose-Kadare nuk i takon letërsisë, më shumë se sa historisë, si një problem kombëtar. Por më i saktë, sipas meje, në këtë debat është Rexhep Qosja, sepse identiteti nuk kufizohet vetëm me problemin e fesë, se paskemi qenë dikur të krishterë dhe tani kështu mbetkemi. Kjo nuk qëndron. Po mirë, ne ku do ta lëmë Teutën, Agronin, Baton që janë ilirë, si figura aq të rëndësishme afro 300 vjet para Krishtit? Po pellazgët, etruskët? Identiteti nuk është se doli Krishti dhe unë formova identitetin. Bile, as atëhere nuk u formua identiteti, por identiteti u formua pas revolucionit demokratik borgjez francez të vitit 1789, kur u krijuan kombet, kur u krijua një territor ku pati një bashkim. Po kështu si shembull, Italia, në bashkimin e së cilës do të luante rol edhe Napoleoni. Po është gjuha, gjeografia, konstitucioni shpirtëror: zakonet e njerëzve, mënyra e jetesës, doket etj..

Feja hyn në konstitucionin shpirtëror si ideologji, siç hyri komunizmi në kohën e socializmit, i cili si ideologji hynte në këtë konstitucion. Ashtu edhe feja. Iku komunizmi, mund të themi që na la ndonjë identitet kombëtar? Po ai ama influencoi, e dha influencën e vet, siç e la feja, por nuk qe determinant as feja, as komunzimi. Determinantët janë: gjuha, uniteti i gjuhës, gjeografia, uniteti i gjeografisë dhe pasuria shpirtërore, por pa përjashtuar as bazën ekonomike, e cila ka ardhur duke u zhvilluar nga një kohë në tjetrën. Këto janë elementet themelore të identitetit, jo feja. Feja është vrima e fundit e kavallit. Kështu që gjithë këto që gjatë polemikës janë shfaqur në krah të Kadaresë, nuk e njohin për vete ç’është identiteti. Flasin kot ashtu: jemi të krishterë!

Le të sjellim një rrethanë tjetër shpjegimi: Po ne kemi fjalën “hakmarrje”, një fjalë që përbëhet nga dy të tjera hak+marrje, fjalë turke, që do të thotë me marrë hak, përndryshe me dhënë drejtësi, kuptohet e dënueshme jashtë institucioneve, por si fjalë është pjesë e kulturës sonë, qoftë edhe asaj shpirtërore, që shpesh herë na shfaqet si dramë brenda vetes. Dëshmi e qartë e influencës së gjatë të sundimit osman në masën më dërmuese të një komuniteti, sot si fjalë e të gjithëve, si kulturë gjithsesi.

K.Ujkaj: -Dritëro, si do ta shpjegonit mitizimin e Ibrahim Rugovës në momentin ceremonial të përcjelljes ditën e mortit? Gjithë kohën Rugova është shfaqur si një politikan i tipit gandist, shumë herë i anatemuar keqas dhe kurrë nuk ka replikuar. Ky mitizim ditën e varrimit të lexohet si një sjellje thjesht ballkanike?

D.Agolli: -Jo, jo, kjo kështu ndodh në të gjithë botën. Njeriut kur vdes s’ja thonë të metat. Më vonë do t’ja thonë, ka bërë këtë e këtë etj….

K.Ujkaj: -Cili do të ishte mesazhi juaj për teleshikuesin e TV-Koplikut, i cili ka qenë tepër i interesuar kur ka marrë vesh se ne do ta regjistrojmë këtë bisedë me Ju?

D.Agolli: -Unë kam respekt të madh për Shkodrën dhe rrethinat e saj, sikur për gjithë Malësinë e Madhe, kam qenë deri në Tamare, sikurse kam qenë me tutje, në Theth, në Dukagjin.. Kam fjetur disa herë atje ku bie një qoshe diell mes atyre maleve. Po gjithnjë kam dëshiruar dhe po ashtu dëshiroj që të keni një zhvillim të madh në Shkodër dhe në Koplik. Të jetojmë paqësisht me njëri-tjetrin, të mos kemi dallime kaq të mëdha partiake, siç po ndodh edhe në Tiranë tani, ku nuk u vënë rëndësi këtyre anëve, por të luftojmë bashkarisht që ta bëjmë një qytet modern Shkodrën dhe Koplikun. Të vazhdojmë traditat tona më të mira, të kemi një vazhdimësi të kulturës.

Të lëmë prapa të kaluarën. Jo ky ka qenë komunist, kurse ky ka qenë ballist, fashist. Apo të thuhet se kjo vepër nuk bën se e ngriti komunizmi, sepse s’ka vlerë, dallime të tilla kur kujtojmë se komunizmi ngriti edhe Fierzën, Komanin e sa e sa hidrocentrale apo vepra të tjera. Pa ngrihu ti që thua se kjo vepër s’bën se e ka bërë komunizmi, dhe më bëj një hidrocentral të tillë dhe unë po të duartrokas. Nuk thuhet që ky ka qenë kështu dhe nuk bën. Njeriu ndryshon. Edhe në ka qenë komunist, ai i zhvillon mendimet e tij në mënyrë kritike. Njeriu gjithnjë ndryshon, madje edhe plaku! Kështu që shkodranët këtë duhet ta kenë të qartë, të jenë mendjendritur edhe me njerëzit, por edhe në zhvillimin e tyre dhe të mos mbeten në statukuonë se jemi mirë kështu.

Shkodra është me një traditë të madhe kulturore, vendi që i ka sjellë Shqipërisë vlera të mëdha në të gjitha fushat e jetës. Kopliku gjithashtu ka verë të mirë shumë, si ajo që thirret “Miqësia”. Po kështu edhe Hoti e bën shumë të mirë verën. Dhe kur të vij andej ndonjëherë do t’ja shtrojmë bashkarisht njëherë me këtë verë.

K.Ujkaj: -Z.Agolli, mirë se të vini në Shkodër dhe në Malësinë e Madhe; do të ndjeheni kurdoherë tejet i mirëpritur, jo thjesht si dhëndrri Dritëro Agolli, por si nderi dhe simboli tashmë i kombit tonë brenda dhe jashtë vendit.

Duke ju falënderuar për bisedën tejet të këndshme që zhvilluat si dhe ju, të dashur teleshikues për vëmendjen e treguar gjatë këtyre minutave, më lejoni edhe njëherë që z. Agolli t’i urojmë jetë të gjatë e krijimtari të mbarë!

D.Agolli: -Shumë faleminderit nga ana juaj për këtë intervistë mjaft të goditur.

K.Ujkaj: -Të nderuar teleshikues, dëgjuam gjatë kësaj bisede “Nderin e Kombit”, Dritëro Agollin dhe mirë u pafshim në emisionet e ardhëshme, këtu, në TV Kopliku.