Një paraprijës…

Moikom Zeqo

Studiuesi më i rëndësishëm për mendimin tim që për herë të parë rreket të ravijëzojë një portret më të plotë artistik të De Radës është Vitorio Gualtieri.

Kanë kaluar 30 vjet nga vdekja e De Radës dhe Gualtieri synon të ngrejë një monument kushtimor duke ftillëzuar vlerat dhe analizat e mprehta dhe të goditura për artin deradian.

Që në fillim Gualtieri shprehet se studiuesi që merret me De Radën gjendet përballë një poeti që modelon në artin e kultivuar gjuhën e papunuar shqipe, për ta ngritur atë në lartësinë e një arti aristokrat dhe të mrekullueshëm.

De Rada hartoi poema me një kompleksitet hetimesh psikologjike dhe me risi të guximshme, që e bëjnë artin e tij poetik bashkëkohor dhe vetë poezinë europiane të shekullit XIX.

De Rada duket sikur doli nga hiçi, ai u bë i tillë, pikërisht për faktin se asnjeri përpara tij nuk kishte qenë dhe nuk mund të bëhej dot i tillë si ai.

Ai ishte materializimi i magjishëm i prirjeve letrare të racës shqiptare.

Pra, De Rada është një paraprijës, por që përpara vetes nuk ka ndonjë tjetër, ai është i pari sepse para tij mbizotëronte mungesa e stërzgjatur.

Gualtieri i vlerëson analizat e Markianoit, por nuk e kënaq.

Sipas tij shënimet e Markianoit zgjerojnë njohjen tonë për poetin, por Markianoi nuk e ndjen nevojën ta studioi poezinë deradiane në marrëdhënie me rrymat letrare italiane, por edhe europiane, midis të cilave u strukturua shpirti i poetit, pra mungon raporti substancial i artit romantik të De Radës me koleksionin dhe fizionominë e Romantizmit europian.

Pra, Markianoi e kufizon optikën e studimit, Gualtieri kërkon të bëjë të kundërtën. Ai kërkon lidhjet e poezisë së De Radës me Revolucionin Romantik që triumfon në Europë. Markianoi nuk dyshon se nëse De Rada do të kishte lindur, qoftë edhe në Itali, po në shekujt pasardhës, fjala vjen në shekullin XX, atëherë krijimtaria e tij poetike nuk do ta kishte pasur atë tipar të veçantë naiviteti, freskie dhe origjinaliteti, të arritur me pranimin e relikeve të poezive tradicionale shqiptare, duke u shtuar vetëm frymëmarrjen më të përmbajtur dhe vetëdijen e krijimit individual dhe që nëse do të derdhej në kallëpet pseudoklasike do të kishte qenë një imitim i ftohtë në gjuhën shqipe të traditave folklorike arbëreshe, sado ngjizur dhe spërdredhur me konvencionalizmat e retorikës së vjetër.

Gualtieri synon një tjetër sintezë.

Ai i përmbahet mendimit të De Sanktis se përherë në shpirt ndodh një lëvizëse që përhapet, jep formë, sepse kur njeriu është formuar me bindje e ndjenja e zakone të caktuara, gjithçka që vjen më vonë nuk shkrihet në to, por vetëm mbivendoset.

Kjo ide ka diçka diferencuese në procesin e analizës.

Nëse Markianoi pohon se De Rada ishte i mbyllur në idenë e tij dhe në botën klasike antike dhe nuk pranoi të familjarizohej me lëvizjen artisitke e letrare bashkëkohore që t’i hapte horizonte të reja e mbase t’i zbuste ashpërsitë e konceptimeve të tij, duke ju përshtatur modeleve artistike e letrare të së tashmes, për Gualtierin kjo gjë është e pakonceptueshme dhe një përfundim i gabuar, ndoshta që mund të shpjegohet më butësisht me faktin se Markianoi ishte shpjegues i termave klasike, të shkrimtarëve antikë, një konceptim i tillë do ta shpjegonte artin e De Radës si diçka më vete, madje në kundërshtim me klimën europiane.

Por Markianoi nuk kuptonte dot se romantizmi u shfaq qartë në fillim në Gjermani kur Vilkenmani u njoh me artin grek, me artin e vërtetë grek të origjinës dhe në këtë pikë u bashkuan Helderlini, Shileri dhe Frederik Shlegeni, romantizmi i të cilëve ishte “eut poul prelude un hellenisme uotre” (“pati si prelud një helenizëm të ekzagjeruar”).

Edhe te poeti italian Leopardi gjenden gjurmët e një uni romantik ndonëse ai përdridhej dhe luhatej në valët e rrëmbyera të ndjeshmërisë për të bërë një ndërgjegje, duke thithur lëngun jetësor të subjektivitetit të fuqishëm dhe të amshuar antik.

Për Gualtierin romantikët e parë në Europë nuk mund të ecnin para pa rënë në kontradiktë me vetveten, ndonëse e shmangnin dhe e neveritnin pseudoklasicizmin e letërsisë europiane ata nuk rrinin dot pa e shuar etjen, pavarësisht nga karakteristikat dhe rilindjet e tyre të ndryshme kombëtare dhe vetjake, në burimet e kulluara të artit grek, duke himnizuar me entuziazëm metaforat e mëdha kujtesëndritëse dhe universale të artit antik.

Kjo solli edhe faktin që romantizmi u shoqërua me mistifikimin pseudo-osianik që përshkroi europën duke u shpallur kudo si një ekuivalent i vërtetë nordik i poemave të Homerit. Secili pra e shikonte se një rikthim te një poezi zanafillore, ose edhe te një poezi primitive gjithmonë krijonte një shteg të hapur tek takimi me poetët antikë.

De Rada pohon se ka takuar dhe e njeh artin klasik grek.

Madje, ai provon se Romantizmi i tij, ishte më afër kësaj origjine se sa ai i disa poetëve të tjerë europianë që e pranuan atë, nga prirja thjesht për imitim, sepse De Rada e ndjen dhe e interpreton poezinë greke spontanisht, pa paragjykime shkollash të ndryshme, duke depërtuar mprehtësisht dhe lehtësisht në thelbin e brendshëm.

Pra, romantizmi i De Radës zanafilloret nga Antikiteti me një natyrshmëri të posaçme. De Rada thotë se ka derdhur lot mbi personazhet e Euripidit dhe Sofokliut, por këtë pohim që është gati një deklaratë estetike si një koncept romantik të faktit në vetvete Markianoi nuk e kuptoi aspak.

Dhe çuditërisht e qorton për këtë gjë poetin. Ose, kërkon ta justifikojë me tërheqjen nga buja e teorive shpërthyese dhe të përhapura në atë kohë të Volfit, Lahmanit dhe thartimit të poemave homerike.

Sipas Markianoit modeli i De Radës ishte thjesht dhe vetëm poezia spontane popullore shqiptare, se De Rada ishte në këtë hulli se fillimet e romantizmit dhe zhvillimet e mëvonshme të tij ishin disi larg dhe të paidentifikueshme me De Radën.

Kjo prirje e De Radës për t’u kurracuar brenda idesë kombëtare shqiptare mund të ketë reflektuar edhe ndikimin e letërsisë kombëtare greke dhe të ekzaltimeve bajroniane të saj.

Markianoi nuk dyshon se De Rada që në fillimet e tij si poet e kishte braktisur papritur poezinë italiane të kohës së tij, madje çuditërisht mbasi kishte dhënë disa krijime të tij të para në italisht, për të qenë i vetmuar nga trajta e përgjithshme në gjirin e romantizmit italian, dhe u mor me doktrinën e së drejtës së çdo populli për të pasur një letërsi në gjuhën e vet.

Pra, meqenëse De Rada shkroi poezi në gjuhën e arbëreshërve, lidhjet e tij me romantizmin italian ishin të këputura edhe në pikëpamje linguistike.

Thëniet e Frederik Shlegelit se “Çdo komb që deri diku spikat dhe është i pavarur ka – në mund të thuhet kështu – të drejtën për të pasur një tërësi të vetën dhe është diçka barbare, më e keqe se çdo gjë tjetër, ta ndryshësh gjuhën e një populli a të një vendi e të duash ta përjashtosh atë nga çdo kulturë e lartë, sepse është një paragjykim ideja që quan shpesh të paafta për përsosmëri dhe art të madh disa gjuhë, o të lëna pas dore, ose pak dhe aspak të njohura.”.

Në analizën mbi De Radën Markianoi vëren se një gjurmë të klasicizmit, një element të mitologjisë së lashtë, mitit e Psikes, por pa e kuptuar se De Rada e interpreton atë në mënyrë romantike.

De Rada e përmend mitin e Psikesë, por më shumë në formën e një instrumentalizimi figurativ. Edhe në ndonjë rast tjetër, De Rada përdor figurat mitologjike si p.sh. Afërditën, Hiret, ose Amoret etj., por nuk bën një thëllim dhe një thurje të shumëfishtë me to.

Motivet mitologjike janë si elementë stolisës por të paktë të poezisë së tij, janë dekorativë, por jo veprues.

Kuptohet që e mbinatyrshmja që e grish, e thith, e turbullon dhe e kënaq De Radën nuk është e mbinatyrshmja klasike antike, madje nuk është as e mbinatyrshmja e krishterë e Miltonit dhe Tasos, ajo çuditërisht përafrohet intuitivisht me atë të Shekspirti që studiuesi Gualtieri e mbiquan si të mbinatyrshme, telepatike, të lidhur me shpirtrat, me parandjenja, ëndrra paralajmëruese, vegime, pra me atë dukuri të cilën Gëtja e ia pranonte qenien në hartë, me emërtimin bota e tretë, ku bota e parë është bota hyjnore dhe e dyta është bota njerëzore.

Ndërsa, Henri Xhejmsi e përfshin, ose e klasifikon me një emërtim më elegant, por edhe të skajshëm si “psikologjia gotike”.

Markianoi e vëren karakterin e papërcaktueshëm edhe nga këndvështrimi i zhanreve letrare të poemave të De Radës, fjala vjen Milosao duhej të ishte thelbësisht diçka lirike, por ndërkaq ka edhe strukturë tregimtare, po kështu edhe Skënderbeu i pafan duhet të ishte një poemë kryesisht epike. Ndërsa ka përzierje lirike, proze dhe drame.

Nga vjen struktura tregimtare?

Pra, filli fabulor dhe rrëfyes i Milosaos?

Sipas Gualtierit poezia në shekullin XIX i pati të forta prirjet për zhanret epiko-lirike dhe më pak për lirikën e kulluar.

Prirja romantike gjermane (baladat e famshme të Byrgerit, të Shilerit, të Gëtes) qenë më të strukturuara dhe ato patën një ndikim shumë të madh më shumë në Itali, ku përkthimet e modeleve romantike të huaja zotëronin më lehtë, sepse modelet tregimtare ishin më të kapshme në përkthim dhe më pak të vështira se sa lirikat e kulluara.

Këto përkthime padyshim jo adekuate kishin plot të meta por bënin transferimin e fabulës nga një gjuhë në tjetrën, madje edhe përtej pretendimeve stilistike.

Kurse përkthimi i poezive lirike ishte diçka krejt tjetër.

Kështu shpjegohet pse lulëzimi i mrekullueshëm i lirikës angleze, të një Kolrixhi, të një Westworthi, a të një Skoti, shumë pak ose gati asgjë nuk arriti të zinte rrënjë apo të tërhiqte vëmendjen letrare në Itali, edhe Bajroni u universalizua si poet romantik në Europë, pra dhe në Itali sepse struktura tregimtare e poemave të tij, ishte më e lehtë për t’u përkthyer edhe kur bashkëngjiteshin me përkthimet e papërshtatshme të shfrimeve lirike bajroniane të ndërthurura me rrëfimin.

Kjo është një arsye e fortë për të kuptuar legjitimitetin e një forme mbizotëruese poetike.

Gualtieri mendon se kjo e shpjegon formën që pati Milosao kur e botoi në Napoli më 1836 dhe e quante “roman lirik”.

Ka edhe një rast tjetër: pikërisht në Napoli më 1836, Saverio Baldakini boton një krijim të tij që e titullon “Roman poetik” duke ndjekur një shembull të futur vite më parë nga “Tedalti Forezi”.

Kjo vërejtje e Gualtierit është krahasuese, por për mendimin tim ka më tepër karakter formal.

Gualtieri vazhdon të kritikojë konceptimet e Malkianoit për veprën e De Radës. Markianoi është i pakënaqur me poetin që te Skënderbeu i pafan i ka bërë copëzat e këngëve si një koleksion statujash homogjene jo në të njëjtën galeri, por të shpërndara në disa galeri të njëpasnjëshme, duke mos e arritur dot ndërthurjen organike dhe harmoninë.

Ky qortim nuk është pa bazë, por kjo mungesë ose dobësi duhet parë jo vetëm në pamundësinë e poetit, por ndoshta me stilin e tij intuitiv.

Realizimi i ndërprerë i tablove duket si një tipar i krijimit në përgjithësi.

De Rada mendonte se ekzistonte një epos i fragmentarizuar për Skënderbeun, madje për të kjo ishte një ide fikse.

Eposi i plotë ka qenë karakteristikë për fëmijërinë e popujve, por Eposi nuk mund të ringjallet artificialisht, kur kjo moshë e dikurshme ka kaluar dhe ka ikur te popujt modernë.

Çdo prodhim i mendimit modern ka si veçori sintezën.

Mendimi stërmundohet për të lidhur fijet e kuptimeve, edhe kur ato mungojnë, ndërkaq thellësia e mendimit është tipar dhe abstragim i artit dhe diçka më e vështirë se sa puna që bëjnë duke hapur brazda në ballin e skulpturave me daltë, artistët e mëdhenj si Bistolfi apo Rodeni.

Epika antike më së tepërmi ka kaluar nga forma tragjike në atë komike në kohërat moderne. Epika moderne paraqitet vetëm si transformim, pra dhe si tjetërsim. Shembujt janë konkretë.

Fjala vjen “Legjenda e shekujve” e Hygoit, “Poemat” e Leokond Vilit apo atë të Vinjisë. Po kështu edhe “Ca ira” e Karduccit.

Ndërkaq rrëfimet deradiane ndonëse paraqiten si epike janë flurore dhe nuk i tërheq dot për t’i renduar gravitacioni epik, ndaj karakterizohen si episode dhe fragmente.

Nga kjo pikëpamje trilli krijues i De Radës paraqitet me subjektivitetin romantik gati në mënyrë të pavetëdijshme.

Sipas Gualtierit është një karakteristikë e De Radës “alergjia që ka ai për të ndërtuar një plan gjeometrik për krijimet e veta”.

Markianoi e kritikon De Radën për mungesën e unitetit të veprimeve, duke menduar se edhe letërsia moderne e kërkon këtë unitet rutinor.

Përkundrazi, ai nuk kupton se letërsia moderne, që me shëmbëlltyrat e mëdha, Fausti i Gëtes, Don Zhuani i Bajronit, Mesiada e Klokshtokut, ka bërë që koncepti i unitetit gjeometrik të kthehet fiction, duke përshtatur ritmin e rrëfimit, lëvizjes dhe ngjashmërisë me jetën e përditshme.

Ka edhe shembuj të tjerë, si: Lucinda e F. Shlegelit, Hiperioni i Hiderlinit, apo Henriku i Novalisit.

Të tëra këto vepra vuajnë nga mospërfundimi deri në fund i veprimeve rrëfimore. Habitërisht këto vepra kanë një ngjashmëri me botën krijuese të De Radës.

Ndaj De Rada ka shkruajtur se “kurrë akti krijues nuk ndjek mendimin artificial të mendjes dhe nuk i bindet” – ndërsa Markianoi paradoksialisht i përgjigjet “përkundrazi është e vërtetë e kundërta.

Mëndja krijon duke i qëndruar një plani të ndërtuar qëkur”.

Markianoi nuk mund të kënaqet me koleksionin e fragmenteve pa një plan të paravendosur.

De Rada është shumë më lart në këtë pikë.

Për De Radën një rregull i ngurtë do të ishte një mohim i poezisë, sepse vetë poezia është derdhje e pavetëdijshme, e zjarrtë e mendimit të mallëngjyer.

Në kundërshtim me atë poezi për të cilën mendja e kthjellët kishte përgatitur paraprakisht një kallëp.

Kalimet dhe qepjet nga një situatë në tjetrën përfundojnë në pendatizëm, De Rada nuk i pranonte këto rregulla dhe kjo tregon që ai e kishte sensin e krijuesit të madh.

De Rada nuk niset nga poezitë e strukturuara me aleksandrizmin gati skulpturor të poezisë frënge të Hygoit, as me strukturat e soneteve përsosmërisht të limituara.

Madje De Rada nuk i parapëlqen as strofat tetëshe, oksitone, të poezisë italiane të shekullit XIX. Madje për një arsye të një noviteti të brendshëm De Rada braktis dhe rimën.

Ai është poeti që ka shkruar shumë pak poezi me rima.

Dhe jo se nuk dinte t’i bënte apo t’i arrinte rimat.

Por sepse vargjet e bardha të shkruara nga De Rada kanë në substancë diçka nga lirishmëria e vargut të lirë, që kohë më pas do të modernizonte poezinë europiane dhe botërore. Pamundësia për punë metodike, lehtësia për të parashtruar emocionet me ndjeshmëri të beftë, pra emocionaliteti i lartë, karakteri intuitiv i mendimeve, vërtitja ciklike e vegimeve, kërkesa për t’i parë të gjitha gjërat pa u ndalur asnjëherë vetëm te njëra, i çuan romantikët te dashuria për fragmentin, pra tek apologjia e fragmentit.

Dhe kjo gjë, nga lindshmëria si anormale u bë një formë normale saqë Shlegeli e nënvizon si konceptin e së paformës të shndërruar në parim filozofik dhe letrar. Poezia romantike nuk e njeh cakun.

Ajo nuk ka fillim po as fund.

Kjo është një ide qendrore te De Rada. Dhe kjo e bën atë çuditërisht me një modernitet të vazhdueshëm nëpër kohëra më shumë se sapet, që ndoshta në kohën e tij kanë qenë më të famshëm e që sot janë harruar.

De Rada e shmangu rimën, e hoqi, e mospërfilli, dhe krijoi një metrikë të shkëputur nga uniformiteti, ndonëse me metrikën deradiane tetërrokëshi ndërthuret me shtatërrokëshin, gjashtërrokëshin e madje edhe me pesërrokëshin.

Gualtieri thotë se De Rada e zgjodhi këtë varg që në thelb është një varg i lirë sepse e ndjeu, e kuptoi në rapsoditë popullore të vendlindjes.

Edhe në pikëpamje të metrikës, De Rada tregohet modern.

Ai e kishte kuptuar me intuitë atë që Francesko de Santisi kishte shkruar se “ecja e formave poetike shkon gjithmonë drejt një lirie të madhe teknike”. Duke e shpjeguar me këtë “mbizotërimin në poetët e kohëve të fundit të vargut të parimuar dhe lirinë e botës së rimave dhe të strofave”.

Në epokën e rregullave strikte të numrit të vargjeve, rimave, strofave, të stilit parnasian, të mëtimit të artit të përsosur si skalitjet e përllogaritura dhe të shtrënguara mirë, pa asnjë boshllëk, pa asnjë simetri, poezia e De Radës qëndron ose në skaj të kësaj epoke, ose jashtë kësaj epoke.

Vargu i tij më shumë sesa simetrinë kërkon të kapërcejë gardhet stilistikorë, lëviz me natyrshmërinë e ujërave, ka diçka të papërcaktueshme në formulim ashtu siç janë erërat, bulëzon dhe përhapet pa ndonjë ritëm mekanik, por me një konceptim të lirë të hapësirës, me një shkujdesje të çuditshme në kohë, për të shkelur në zona të panjohura të intelektit, për t’i sfiduar teoritë e suksesshme letrare, për të krijuar në një vetmi të madhe origjinalitetin deradian.

Kjo lëvizshmëri e vargut është shpesh edhe në vetë strukturat poetike.

Nga botimi i parë në botimin e dytë të Milosaos mendimi dhe arti i De Radës e ndryshojnë fizionominë.

Duket sikur De Rada orientohet drejt një papërcaktueshmërie më të madhe të shëmbëlltyrave dhe ideve.

Madje, edhe në ngjyrat e shpirtit De Rada duket sikur luhatet midis së qartës dhe të së errtës, nga ngjyrat prej ari të ikonografisë tek zymtësia muzgore e çasteve kalimtare të botës.

Bota poetike e De Radës përballë plasticitetit të qartë dhe të përcaktuar të artit klasik është krejt e ndryshme, ashtu siç ndryshon skulptura e Filas, apo Mikelanxhelos me plastikën impresioniste të Rodenit.

Pra, guxoj të them dhe mendoj se ka një plazmë arsyetimi ideja se stili i De Radës ka një karakteristikë shumë të veçantë të impresionizmit.

Ky stil impresionist duket shumë i parakohshëm në këtë epokë.

Fjala vjen nëse do të kishim në relievet fidiane të partenonit diçka nga figurat me plastikë sugjestiononjëse të Rodenit atëherë tërë historianët e artit do ta kishin të vështirë ta kuptonin këtë paradoks.

Stili impresionist i De Radës, i pari i këtij lloji dhe në shumë kuptime jo vetëm suigeneris, por edhe i vetmi në letrat shqipe buron jo aq nga skema apo kanonet e shkollave letrare europiane, sesa nga perceptimi i De Radës, pra nga ky njeri i cili ndryshonte nga të gjithë njerëzit e tjerë për shkak dhe sidomos të aparatit perceptues, të papërsëritshëm dhe të pa dyzueshëm dot.

Gualtieri flet për lëvizjet e ideve dhe të figurave, apo dhe të vargjeve te De Rada dhe e shikon këtë dukuri si diçka potenciale të vetë romantizmit.

Ai e lidh këtë gjë më shumë me romantizmin gjerman ku shtjellimi i emocioneve të çastit bulëzon dhe shumëfishohet pa përfillur kornizat.

Një romantik francez do ta shihte me shqetësim një romantik gjerman. Për francezin poeti në Gjermani mundohet më shumë për të shprehur pjesën më të veçantë të përshtypjeve të veta, atë që është pothuajse e pakuptueshme për të tjerët.

Në Francë, një poet ndonëse shumë i mprehtë nuk kujdeset dhe aq për pjesën origjinale dhe ekscentrike të vetvetes, ai jep me gjallëri atë që e ka të përbashkët me të tjerët, për të arritur kështu kulmin e shoqërimit dhe ndoshta edhe kulmin e pavarësisë individuale.

Këto vërejtje të Gualtierit përafërsojnë me semantikën e artit deradian.

Ndonëse edhe vetë De Rada nuk e shfrytëzon deri në fund prirjen e tij, madje ai ka maninë e ripunimeve, pra nëse kali i tij i poezisë më përpara vrapon i lirë pa fre, në ripunimet e dyta apo të treta në duart e poetit shfaqet përherë një fre, që është më tepër një arsyetim i trurit të tij, një ngulmim shpesh tepri e sforcuar.

De Rada kërkon edhe të largohet nga poezia naive e konceptimeve të para të Milosaos, ku prirja për të shprehur të pashprehshmen dhe për të lënë aureola kuptimesh dhe nënkuptimesh rreth shëmbëlltyrave që ka krijuar fillon t’i përshtatet deri diku një rregulli tjetër, ose një farë riorganizimi.

Kjo ndjesi të kujton më tepër në lartësi atë përhumbje me emocione të epërme poetike që ka në artin e tij poeti italian Xhakomo Leopardi.

Duke reflektuar mbi ato që ka kapur mendja e Gualtierit kam nderë instinktivisht se konstatimet e tij të japin mundësinë e shumëfishimit të konotacioneve alternative.

Nga kjo pikëpamje do të shtoja me përkorje por jo dhe pa ngulmim se veprat e De Radës nga varianti i parë në variantet e ndryshme të pambaruara, ose në dukje si të përfunduara përbëjnë një tjetër karakteristikë të habitshme dhe jo shumë të qartë të poetit De Rada, atë që do ta quaja “karakteristika shtegtuese e motiveve dhe ideve brenda subjekteve të njëjtë”.

Pra, De Rada lëviz te skajet e poezisë, në fillimin e botës është një dashuri që gëzon, De Rada e adhuron dashurinë, pastaj ekrani i përfytyrimeve dridhet, mbi të ka zhurmime artificiale, zhurmime që vijnë nga ndasitë e jetës, apo ndoshta nga Fati më i madh i Epërm dhe muzgëtohet çdo gjë e kthjellët dhe brenda sendeve dhe ngjarjeve lëviz një dyshim se edhe kjo dashuri është e kotë.

Madje, deri diku edhe fajtore, është një dashuri sfilitëse, një dashuri që e vë në provë të rëndë dhe të thekshme vdekatarin dhe që i krijon iluzionin për t’u lartësuar, ndërsa në fund përmbyset.

Në këtë pikë Gualtieri mendon se prapë kjo gjendje dyshuese dhe kontradiktore e lidh artin e De Radës me një thelb të brendshëm të romantizmit që çon te figura e Verterit të Gëtes, duke arsyetuar se edhe tek poeti më i madh italian i shekullit XIX Leopardi, burimi i dhimbjes është hiçi, gjë që përngjason me dhimbjet e përhershme të De Radës, ku ai sheh një ndëshkim në errësirë, në pakufishmëri, në të ardhmen që është dora e Perëndisë.

Perëndia që ai e beson në të gjitha indet.

Nuk është ai i Dhiatës së Re, i dashurisë dhe mëshirës, i faljes, por është më tepër Perëndia e Dhiatës së Vjetër, Jahovai i pamëshirshëm dhe hakmarrës, përherë triumfues dhe përfundimtar në hakmarrjen e tij. duke qenë ithtar i fesë ortodokse te De Rada arketipale është figura e Shën Marisë, por ai e ndjen dhe e koncepton një pushtet më të lartë që sundon i fshehur mbi fatet njerëzore.

Ndryshe nga modelet bajroniane ,që kërkojnë jo më një dialog me Perëndinë, por një sfidë ndaj Perëndisë, duke krijuar kështu kryefigura ulëritëse dhe rebele të papërmbajtshme, te De Rada situata përshkohet herë-herë edhe nga digresione abstrakte moralizuese, madje në formë katekizmi çka e bën të lodhshme dhe disa herë të mërzitshme poezinë e tij.

Kënaqësia estetike e vargjeve është e mishëruar me botëkuptimin dhe duhet thënë me plot gojën se romantizmi i De Radës ka një konceptim të krishterë brenda përbrenda botëkuptimit të tij si arbëresh.

Ndënëse ai nuk i afrohet modulit të krishterimit katolik që pati përfaqësues të shquar si Shatobrianin, Lamartinin dhe Manxonin.

Romantizmi i De Radës duket edhe në dramaturgjinë e tij.

Veprat e tij dramaturgjike mund të jenë frymëzuar nga librat e dramaturgjisë franceze që siç thotë vetë De Rada i kish lexuar në frëngjisht gjatë viteve të studimeve në Napoli.

Kështu kryeveprat dramaturgjike të Viktor Hygoit si Kromuelli (1827), Maria Tudori (1833) mund të jenë lexuar nga De Rada.

Ndoshta ai nuk ka lexuar Rasinin apo Kornejin.

Por, ai e bën dallimin midis dramës klasike dhe dramës romantike.

Në dramat e pakta, më tepër një plotësimin i poezisë së De Radës se sa kryevepra të tij, ai kërkon disa parime, si: jo uniteti i njësisë së veprimit, pra dhënia e një tabloje të gjerë të jetës në vend të tablosë së kufizuar të katastrofës së një intrige; 2) për të mos ngulmuar në ngatërrimin e zhanreve, madje duke dhënë edhe skena të qeta pa dramë ose të përziera me skena kimike, komike dhe tragjike; 3) parimi për të dhënë ngjyrën lokale të subjektit, për të futur tablo zakonesh, disa herë edhe si qëllim në vetvete, shpesh pa u futur në palcën e ngjarjeve, pra tablo të thjeshta të jetës që edhe po të hiqen, si heqin asgjë, apo gati asgjë veprimit.

Kaq të papërcaktueshme janë këto drama të De Radës sa s’mund t’i quash as tragjedi, as dramë, por as komedi.

Mund të pohohet se romantizmi i dramave të tij paraqet një kuriozitet dhe një plotësim njohurie, por pa e sofistikuar shijen letrare.

De Rada i përket një kohe jo shumë të favorshme për shpërthimin e lirë të ndjenjës subjektive të brendshme, sesa shpërthimit të ideve përbashkuese drejt lirive popullore dhe të ndryshimit të modeleve të pushtetit politik.

De Rada shtegton brenda vetvetes dhe këtu ai hulumton hapësirën dhe kohën e vendlindjes dhe të njerëzimit.

Gjithçka i ngjan një rrëfimi të sinqertë, si një normë kishtare, si një ritual i cili mund të jetë i bezdisshëm dhe detyrues, por në rastin e De Radës përputhet me sinqeritetin e tij dhe habitërisht ky sinqeritet gjeneron art dhe përfytyrime poetike të papara.

De Rada ka imagjinatë krijuese, sidomos nëpërmjet ndërlidhjes së fjalëve, pra një shije kozmogonike, por në rrafshin e subjektit të mirëfilltë letrar De Rada ka një varfëri relative të trillimit, të guximit për të synuar te gjëra akoma më universale, më sfiduese dhe më shkatërruese, në kuptimin e prishjes së strukturave rutinore, të cilat janë edhe brenda letërsisë, madje edhe brenda letërsisë së madhe, dhe për të stimuluar entuziazmin e ndërtimit të një bote të re, krejt e ndryshme nga e kaluara.

Gualtieri mendon se kronologjikisht De Rada duhet futur te grupi i romantikëve kalabrezë, të cilët në vitet 1834-1848 u mbrujt një ndërgjegje estetike sipas rrymave letrare të kohës.

Në këto ndikime është përplasur edhe De Rada, por ai nuk është shumë i hapur për to. Nga Milosao e deri në vdekjen e tij ai rikonstruktoi për herë vecimin dhe një vetmi të përzgjedhur, ai rriti në këtë vetmi embrionet e një lirie të brendshme duke ia shmangur rrymave mbizotëruese të artit, pra në mbyllje vullnetare të poetit në fshatin e tij të vogël, ku kontakti me informacionin letrar dhe artistik ishte i pakët.

Megjithatë në këtë mënyrë për mendimin tim, rruga krijuese e De Radës arriti diçka.

Ai e shpiku origjinalitetin sepse zbulesa e parë dhe kryesore në mendjen e tij, që poezia popullore dhe refleksi i poezisë së kultivuar përflaku sipërfaqet e librave të tij për të krijuar një kultivim të brendabrendshëm dhe për të bërë një monument të çuditshëm shpirtëror.

Në këtë analizë ka përherë diçka të pakonceptueshme dot deri në fund.

Ajo që është përherë shqetësuese është pyetja se si ka mundësi që në veprën poetike të De Radës në përgjithësi të ketë një sfumim, një zbehje të elementeve fantastike, metafizike dhe retorike, për të arritur në atë pikë që arrin më pas letërsia moderne.

Meqenëse romantizmi italian ka shumë retorika te De Rada strukturat e rutinizuara të karakterit ornamental janë të pafuqishme dhe të thërrmueshme edhe për shkak të mosndikimit të fortë të literalitetit të romantizmit italian.

Në këngët e tij ka diçka që e afron me natyralitetin, e lidh idenë dhe ndjenjën me substancën, gjithçka është brenda elementeve.

Ky evolucion vetmitar i një romantiku jetëgjatë që jetoi deri në vitet e para të shekullit XX, sot në rileximet e kujdesshme, por dhe tepër pretenduese e bën artin e De Radës të ngjajë jo si tejkaluar, por si bashkëkohës, kjo përbën një provë që Revolucioni Romantik në letërsi dhe në art potencialisht ka mbartur dhe mbart tipare dhe zhvillime në kohë dhe në hapësirë të artit modern por edhe të atij postmodern.

Dikur në një nga porabolet e tij Borgesi ka shkruar se njerëzit ndahen në “platonianë dhe në aristotelianë”.

Duke parë në mënyrë befasuese por edhe skeptike dy librat e parë kryesorë studimorë për De Radën vërej, vë në dukje, natyrisht jo pa dyshim dhe pa shkujdesje, se kemi dy arketipe studimorë për artin e De Radës që në zanafillë dhe se studiuesit e mëpasshëm, e mëvonshëm, madje edhe studiuesit e sotëm të pajisur me instrumente dhe aparatë shkencorë më të sofistikuar sërish mund të ndahen në “markianoistë” dhe në “guatelrianë”.

Kemi dy optika që duket se janë jo identike dhe larg njëra-tjetrës.

Kemi dy optika, por që në fakt dhe po të shikohet më me kujdes dhe me më përkushtim kanë karakter më tepër plotësues sesa përjashtues.

Markianoi bën apologjinë e një veçimi të De Radës, e nxjerr të veçantën e artit të tij nga e veçanta e botës arbëreshe, më saktë nga enklava apo moduli arbëresh.

Kjo prirje nuk është pa interes për të kuptuar një vijimësi të një tradite që është në fakt një mbijetesë emigrantësh të paintegruar përfundimisht në një tokë të huaj.

Kjo përcakton galvanizimin e tematikës dhe të detajeve, gjërat duket se ruhen më mirë të unifikuara sesa në lëvizje dhe në ndryshim, sepse ndryshimi do të ishte në këtë rast një tjetërsim, ose edhe një shpërbërje dhe një zhdukje.

Koncepti i Markianoit është ai që e sheh De Radën krejtësisht jashtë ndikimeve shoqërore dhe artistike të Italisë dhe të Europës, kemi në këtë rast një tezë të rikthimit të përhershëm në gjenezën e primitivitetit popullor ose të rikthimit në natyrë sipas ideve të Rusoit.

Kjo gjë vetëm konservon, por nuk zhvillon; ruan, por nuk rrit guximin për diçka të re. Deri diku kjo tezë e ekzagjeruar dhe për pasojë tepër e thjeshtësuar megjithatë përkon me një pjesë të së vërtetës.

Pra, Markianoi e mistifikon rolin e profetit të vetmuar që është De Rada. Nga ana tjetër Gualtieri, i cili ka një kulturë më të gjerë, dhe një shije akoma më të hollë paraqitet si modeli i studiuesit që shpjegon dukuritë në universalitetin e tyre.

Ai kërkon që ta fusë dhe ta bëjë të shpjegueshëm De Radën brenda ekuacionit të Romantizmit italian dhe europian.

Ai me mendjemprehtësi, gjë që tregon shijen e tij të përzgjedhjes dhe të të kuptuarit e klasifikon De Radën si një romantik dhe se te De Rada gjallojnë shumë tipare kryesore të Romantizmit, madje ai kërkon të krijojë lidhje edhe me poetët bashkëkohorë italianë të epokës, ndonëse për mendimin tim këto lidhje ngjajnë tepër të sforcuara.

Por ajo që ka vënë re në mënyrë të veçantë Gualtieri është karakteri origjinal i botës krijuese të De Radës, ku midis kufizimeve dhe mungesave, të një lloj mbijetese kokëfortë të ideve dhe imazheve fillestarë, madje dhe të ndikimeve të cekëta të rrymave letrare bën të mundur ashtu siç edhe në një rats tjetër mund ta kishin zhdukur çdo lloj origjinaliteti, të krijonin te De Rada një modernitet të brendshëm dhe të fshehtë, një modernitet që duket se është i papërfillshëm, se mundet të jetë i pakapshëm dhe i padukshëm nga shekujt që vijnë më pas, por që në të vërtetë ka diçka me magmën e letërsisë së madhe botërore dhe me atë strukturë konceptuale që e pllenon dhe e bën inkandeshente modernitetin e letërsisë në të gjitha kohërat që nga Homeri e deri në ditët e sotme.

Të pafund janë shkrimtarët dhe poetët, të pafund janë ata të cilëve i janë bërë elozhe dhe nderime, por gjithashtu pjesa më e madhe e tyre kanë pësuar vdekje letrare dhe artistike jo shumë kohë pas vdekjes, janë bërë më tepër pjesë muzeore të antologjive formale, por nuk lexohen dhe nuk tërheqin më vëmendjen e askujt.

E pra, De Rada për mua është shkrimtari, i cili ndryshe nga të famshmit e tjerë nuk bëri epokat e apologjive, as nuk ndjeu kurorat e retorikave të rreme, ai nuk u fut, ndoshta edhe sot nuk është futur në panteonin e formalizuar të gjenive dhe të kryemjeshtrave të letërsisë, por megjithatë moderniteti i tij krijues dhe arti i tij e bëjnë De Radën një nga personazhet e periferisë së letërsisë që është përherë i magjishëm dhe përherë i denjë për të qenë dhe për të mos dalë kurrë nga thelbi i madh i artit të madh të njerëzimit.

Dhe këtë që ka arritur De Rada është shumë e vështirë ta arrijnë të tjerët.